هۆکارەکانی پشت ئەنفال: کەرکوک و ئەنفال …………………… د. شێرکۆ کرمانج
هۆکارەکانی پشت ئەنفال: کەرکوک و ئەنفال………………………… د. شێرکۆ کرمانج
بێجگە لەو هۆکارانەی کە تا ئێستا باسکراون، کە لە سەروی هەموویانەوە جینۆسایدی گەلی کورد بوو، کەچی بە وردبوونەوە لە نەخش‌و جوگرافیای هەڵمەتەکانی ئەنفال هەندێک ئامانج‌و نیازی ستراتیجی دیکەی رژێمی عێراقی دەردەکەون. ئەم بابەتە پێداگری لەسەر ئەوە دەکات کە مەبەستی هەرە سەرەکی حکومەتی عێراقی لە ئەنفالەکان دروستکردنی کەمەربەندێکی بێ-کورد (no-Kurd buffer zone) لە چواردەوری شاری کەرکوک بوو، ئەویش وەک بەشێک لە هەوڵەکانی رژێم بۆ قرتاندنی ناوچە دەوڵەمەند بە نەوتەکانی پارێزگای کەرکوک‌و دەوروبەری.
بۆ سەلماندنی ئەم ئارگیومێنتە، هەوڵدەدەین نەخش (pattern) و جوگرافیای شونبزرکردن‌و لەناوبردنی ئەو خەڵکە مەدەنیانە بخەینەڕوو کە بەر هەڵمەتەکانی ئەنفال کەوتن. بۆ ئەم مەبەستەش ئەو ناوچانەی کە ئەنفالەکانیان تێدا ئەنجامدرا دابەش دەکەین بەسەر چوار حەوز (catchment). حەوزی دهۆک، حەوزی هەولێر، حەوزی سلێمانی‌و حەوزی کەرکوک (تەماشای خشتەی هاوپێچ بکە). سەرەڕای ئەو کارە ماندونەناسییەی کە هیومان رایتس وۆچ لە پەیوەند بە ئەنفال ئەنجامیانداوە بەڵام لێکدانەوەو ئەنجامگیریان لەمەڕ نەخش‌و جوگرافیای شونبزرکردن‌و لەناوبردنی خەڵکە مەدەنییەکە کورتیهێناوەو راستییەکان وەدەرناخەن. راپۆرت‌و کتێبەکەی هیومان رایتس وۆچ دەڵێت “شونبزرکردنی بە کۆمەڵی ژنان‌و منداڵان بەگشتی رەنگدانەوەی ئاستی بەرگریی پێشمەرگە بوون”. بەگوێرەی هەڵسەنگاندنەکانی هیومان رایتس وۆچ بێت لەکاتی هەڵمەتەکانی ئەنفالەکان لە هەر شوێنێک پێشمەرگە بە سەختی بەرگری کردبێت‌و شەڕی قورس لە هێرشەکان کەوتبێتەوە ئەوە لەو جێگایانە خەڵکە مەدەنییەکان کە گیراون بێسەروشوێن کراون.
لە راستیدا، وردبوونەوەو شیکردنەوەی رووداوەکان‌و سەختی بەرگری پێشمەرگە لە هەر حەوزێک لە حەوزەکان یان قۆناغەکانی ئەنفال وێنەیەکی دیکەمان نیشاندەدەن. ئەوەی لە وردەکارییەکان دەردەکەوێت ئەوەیە کە شونبزکردن‌و قڕکردنی خەڵکە مەدەنییەکان، بەتایبەتی ژنان‌و منداڵان، پەیوەندی بەوەوە نەبووە داخۆ لەو شوێنە پێشمەرگە بە سەختی بەرگریکردوە یان نا، بەڵکو شونبزکردنی خەڵکەکە زیاتر پەیوەندی بە شوێنی گرتنەکەوە هەیە. بەواتایەکی دیکە داخۆ خەڵکەکە دانیشتوی حەوزی کەرکوک بوون یان نا.
بۆ پشتڕاستکردنەوەی ئەم ئەنجامگیرییە وردتر تەماشای ئامارەکان‌و ئاستی بەرگری پێشمەرگە بەپێی قۆناغەکان‌و حەوزەکان دەکەین. لەم توێژینەوەیەدا بۆ دیارکردنی ئاستی بەرگری هێزی پێشمەرگە پشت بەو زانیارییانە دەبەستین کە لە کتێبەکەی هیومان رایتس وۆچ Iraq’s Crimes of Genocide (تاوانە کۆمەڵکوژییەکانی عێراق) هاتووە لەگەڵ ئەو ئەزمونەی کە نوسەری ئەم بابەتە لەو بوارەدا هەیەتی. بۆ دیاریکردنی ژمارەی ئەو کەسانەش کە لە هەر حەوزێک لە حەوزەکان، هەر قۆناغێک لە قۆناغەکانی ئەنفال، لەناوبراون توێژینەوەکە سەرەڕای ئەو سەرچاوانەی کە لە خشتەکە ئاماژەی پێکراوە زیاتر پشتی بەو داتایانە بەستوە کە لە کتێبەکەی زیاد عبدالرحمن تونی مەرگ دا هاتووە. ژمارەی ئەنفالکراوەکان بەپێی داتاکانی زیاد عبدالرحمان لەوەدەچێت کەمتر بێت لەوەی کە هەیە بەڵام داتاکانی ئەم نوسەرە لە هەموو ئەو داتایانە وردترو گشتگیرترەو تەرکیزیشی کردۆتە سەر ئەو ناوچانەی کە لە هەموو ناوچەکان زیاتر خەڵکی تێدا بێسەروشوێنکراوە. داتاکانی ئەو لە هەموو ئەو داتایانەی تا ئێستا لەبەردەستدان نزیکترن لە راستی‌و بۆ مەبەستەکەی ئەم توێژینەوەیەش زۆر بەکەڵکن چونکە چاکتر لە هەمووان نەخشی شونبزکراوەکان بەپێی شوێنی دەستبەسەرکردنیان نیشاندەدات. هەر بۆیەش لێرە پشتیان پێبەستراوە. واچاکە ئاماژە بەوەش بکەین کە لە ٢٠٠٨ دا حکومەتی هەرێمی کوردستان لە کتێبێکدا هەندێک ئاماری لەسەر جینۆسایدی کورد لە عێراق لە توێ کتێبێکدا بەناوی خستنەڕووی هێڵکاری زانیارییەکانی جینۆسایدی گەلی کورد بڵاوکردۆتەوە. بۆ کۆکردنەوەی ئامارەکان‌و بەرهەمهێنانی کتێبەکە هەزار کەسێک لەسەر ئەم پرۆژەیە کاریانکردوە. بەداخەوە داتاکانی کتێبەکە لە هیچ شوێنێک ژمارەی قوربانییەکانی ئەنفال نیشاننادەن.
خشتەی هاوپێچ ئەوە نیشاندەدات کە لە کۆی ٦٨٢٣٠ لەو کەسانەی لە هەموو قۆناغەکانی ئەنفالەکان دوای گرتنیان بێسەروشوێنکراون ئەوە ٥١٢٣٦ کەسەیان لە حەوزی کەرکوکن، واتە لە ٧٥% ی ئەنفالکراوەکان لە دوو قۆناغەکەی حەوزی کەرکوکن، قۆناغی سێ و چوار. هاوکات خشتەکە ئەوەش نیشاندەدات کە شونبزرکردنی خەڵکە مەدەنییەکان پەیوەندییەکی ئەوتۆیان بە ئاستی بەرگری پێشمەرگەو سەختی شەڕەکان لە ئانوساتی هەڵمەتەکانەوە نەبووە. بەپێچەوانەوە وەک لە خشتەکە دەردەکەوێت لەو شوێنانەی کە پێشمەرگەو هاوڵاتیان بەرگرییەکی زیاترو سەخترو دوورودرێژتریان کردوە، وەک قۆناغی یەک، پێنج، شەش و حەوت، ژمارەی خەڵکە ئەنفالکراوەکە زۆر کەمترە لە قۆناغەکانی حەوزی کەرکوک کە بەرگری تێیاندا نزم یان مامناوەندی بوو. ئەوانەی لە قۆناغەکانی یەک، پێنج، شەش و حەوت، واتە لە دەرەوەی حەوزی کەرکوک کوژراون یان شونبزرکراون بەدەگمەن ژن‌و منداڵیان تێدابووە. لەکاتێکدا بەشێکی زۆر لەوانەی لە حەوزی کەرکوک بێسەروشوێنکران ژن‌و منداڵ بوون.
خوێندنەوەیەکی وردی راپۆرتەکانی هیومان رایتس وۆچ‌و ئەو گێڕانەوانەی لە سەرچاوەکانی دیکەی سەر ئەنفال بەرچاو دەکەون دیاردەیەکی دیکەی سەرنجڕاکێشمان نیشاندەدەن. ئەویش چارەنوسی ئەو کەسانەیە کە لە کاتی هەڵمەتەکانی قۆناغی دووەم لە ئەنفالەکان لە حەوزی سلێمانییەوە روویان لە حەوزی کەرکوک کردوە. ژمارەی ئەو کەسانەی کە لە قۆناغی دووی ئەنفال شونبزرکران ٨٨٣٥ کەسن، کە دەکاتە نزیکەی ١٣% ئەو کەسانەی لە ئەنفالەکاندا بێسەروشوێنکران. ئەوەی جێگەی سەرنجە زۆربەی هەرە زۆری ئەو ٨٨٣٥ کەسە لەو کەسانەن کە لە قۆناغی دوو لە ناوچەی قەرەداغ بەرەو خوار ڕوویان لە گەرمیان کرد. ئەو کەسانەی کە لە هەمان ناوچە لەکاتی هەڵمەت‌و هێرشەکان بەرەو عەربەت‌و سلێمانی بەڕێکەوتن بەگشتی بە سەلامەتی نەجاتیان بووە. لەبەرئەوەی ئەو خەڵکە مەدەنییانە دوای هاتنیان بۆ ناوچەی گەرمیان، واتە حەوزی کەرکوک، ئەنفالکراون بۆیە دەکرێت ژمارەی ئەمانە لە سەر حەوزی کەرکوک نەک سلێمانی هەژماربکرێت، چونکە وەک ئاماژەیپێکرا لەوێدا دەستبەرسکراون. ئەگەری زۆرە رژێم لەکاتی گرتنیان نەیزانیبێت ئەوانە لە کوێوە هاتوون بۆیە چارەنوسیان وەک چارەنوسی خەڵکە مەدەنییەکەی کەرکوک بێسەرشوێنکردن بوو. بەمەش ژمارەی ئەوانەی لە حەوزی کەرکوک ئەنفالکراون دەبێتە ٦٠٠٧١ لە کۆی ٦٨٢٣٠ ئەنفالکراوە. ئەمەش ئەوە دەگەیەنێت کە ٨٨% ی هەموو ئەو کەسانەی لە تەواوی کوردستان ئەنفالکراون لە حەوزی کەرکوک بوون. هەر بۆ بەرچاوڕوونی واچاکە ئاماژەبەوەش بکەین کە ناوچەی قەرەداغ، قۆناغی دوو لە ئەنفالەکان، هاوسنوری ناوچەی گەرمیانەو درێژکراوەیەتی، بۆیەش دەکرێت بڵێین کە ڕێکەوتنەبووە کە چارەنوسی خەڵکی قەرەداغیش بە چارەنوسی خەڵكی حەوزی گەرمیان چوو.
ئەگەر بە وردی تەماشای شێوازی مامەڵە‌و نەخشەکێشانی هێزەکانی حکومەت لە قۆناغەکانی ئەنفال بکەین‌و بەراوردیان بکەین بە یەک ئەوە زیاتر مەرازە پێشوەختییەکانی حکومەتی عێراق لە پەیوەند بە خەڵکی حەوزی کەرکوک دەردەکەون. بەپێچەوانەی قۆناغەکانی یەک، دوو، پێنج، شەش، حەوت‌و هەشت، کە لە حەوزەکانی سلێمانی‌و هەولێرو دهۆک ئەنجامدران، هێزەکانی رژێم لە حەوزی کەرکوک، واتە قۆناغی سێ‌و چوار، تەواوی ناوچەکەیان پێش هێرشکردنە سەر تەوقکردبوو رێگەیەکیان بۆ خەڵکە مەدەنییەکە نەهێشتبۆوە تا دەربازبن بەغەیرەز خۆبەدەستەوەدان. لە هەر دوو قۆناغەکەی حەوزی کەرکوک، هێزەکانی رژێم پێشوەخت زیل‌و ئیڤەو ئوتۆمبێلی نەفەر هەڵگریان ئامادەکردبوو. بەمشێوەیە دوای دەستگیرکردنی خەڵکەکە لە چەند شوێنێکی کاتیی کۆیانکردنەوەو دواتر بۆ تۆپزاوە ڕەوانەیانکردن. لەوێدا پرۆسەی هەڵاوێردن‌و کوشتن‌و شونبزرکردن‌و لەناوبردن دەستیپێکرد. ئەم پرۆسە رێکخراوە بەدەگمەن لە قۆناغەکانی دیکەی ئەنفال جێبەجێکران، قۆناغی هەشتی حەوزی دهۆکی لێدەرچێت کە تاڕادەیەک لە مامەڵەی حەوزی کەرکوک دەچوو. سەرەڕای ئەم قسەیە، لە حەوزی دهۆکدا خەڵکەکەو ناوچەکانیان بەتەواوی تەوقنەکرابوون. ئەمەش بوو بە مایەی ئەوەی نزیکەی ٨٠ هەزار کەس لە خەڵکی ناوچەکە نەجاتیان بێت‌و بەرەو تورکیا بڕۆن چونکە سنورەکان بەربەرەڵا بوون.
سروشتی گشتگیری‌و هەمەلایەنی‌و پلان بۆ دانان‌و رێکخراویی هەڵمەتەکانی ئەنفال ئەوە دەردەخات کە حکومەتی عێراق مکوڕبووە لەسەر نەهێشتنی ئاسەواری کورد لە کەرکوک‌و دەوروبەری، بەتایبەتی ئەو ناوچانەی کەوتونەتەو باشوری کەرکوك‌و سنورەکانیان پێشتریش بەر هەرڵمەتەکانی تەعریب کەوتبوون وەک دەوروبەری قەزای توزخورماتوو کەلار. بێجگە لەو بەڵگەو داتایانەی تا ئێستا خستمانەڕوو، راستی ئەم تێگەیشتنە لەوەش دەردەکەوێت کە دوو عەشیرەتە هەر زەرەرمەندەکەی هەڵمەتەکانی ئەنفال نیشتەجێی ئەو ناوچانەن، ئەوانیش روغزایی‌و داودەن.
