لەو نەهامەتیەدا كچێكی بوو ناویان نا ( دەشتی) چونكە كچەكەی لە دەشت لەدایكبوو.
حاجی حەسەن گوندی مەسۆیی قەراغ :
لەو نەهامەتیەدا كچێكی بوو ناویان نا ( دەشتی) چونكە كچەكەی لە دەشت لەدایكبوو.
بەرواری ٢٩/١٠/٢٠١٢
كاتژمێر ٥ ی ئێوارە
شوێن : مەسۆیی قـــەرەداغ
بەدواچوون: عومەرمحەمەد
گوندی مەسۆیی قەرەداغ دەكەوێتە رۆژهەڵاتی سێوسێنانەوە لەڕوی كارگێریەوە سەربەناحێی سێوسێنان‌و قەزای قەرەداغە، لەپەلاماری ئەنفالی دوودا هەردوگوندی عەلیاواومەسۆیی بەپلەی دووەم دێن لەروی كۆمەڵكوژی‌و زەرەری گیانیەوە، سێ گوند هەن بەناوی مەسۆیی كە دوانیان دەكەوێتە ناوچەی گەرمیان‌و یەكێكیشیان لە قەرەداغدایە، ئەوانەی گەرمیان لە ناحێی سەنگاون بەناوەكانی مەسۆیی سەرچەم‌ومەسۆیی بەرگەچ ، مەسۆیی قەرەداغیش دراوسێ گوندی سێوسێنانی كیمیابارانكراوە. ئێمە دیدارەكەمان لەم مەسۆییەی سێهەمدا بوو، کە لەپەلاماری ئەنفالدا لێیان قەوماو ٤٧ كەسیان ئەنفالكران، هەڵبەت هەردوو مەسۆیی تریش خەڵكێكی زۆریان ئەنفالكران‌و جارێكی تر نەبینرانەوە.
سێهەم رۆژی جەژنی قوربان دوای ئەوەی لەگەڵ هاوڕێی خۆشەویستم فازل مورادی کە بۆ تەواوکردنی نامەی دکتۆراکەی دەربارەی تاوانی جینۆساید هاتبووە کوردستان، لەسێوسێنان دەرچووین، بێ ئەوەی کەسی لێبناسین لە گوندی مەسۆیی لاماندا، لە ئێوارەیەكی درەنگی رۆژی ٢٩/١٠/٢٠١٢ گەیشتینەجێ بۆبەرچاو رونی بە تەلەفۆن داوامان لە گوندنشینێكی كۆنی مەسۆیی كرد كە ئێستا دانیشتوی شاری سلێمانیە رێنوینیمان بكات هەتا بچینە ماڵی كێ لەمەسۆیی ؟! ( وەهاب) لەوەڵامدا وتی من خۆشم كەمێكی تردەگەمە ئەوێ بچنەمالی ئیسماعیلی حاجی حسن .
هەركە گەیشتینە گوندەكە، بەپرسیار ماڵی كاك ئیسماعیلمان دۆزییەوەو دوای دانیشتنێكی كەم، نیازوخواستی میوانە نامۆو ناوەختەكانیان بۆ ئاشكرابوو، كە چوینە سەرباسی ئەنفال حاجی حەسەن هاتە قسەو وتی:
كە ئەنفال گەیشتە سەرمان ژن‌وماڵ‌و منداڵمان دەركردو چوینە بن ئەو ئەوشكەوتانە، قایممان كردبوون، ئەو كاتەی هێرشی كردە سەرمان، نزیكەی ٢٠ ماڵێك دەبووین، کە پێکەوە رۆیشتین بۆقۆپیەكان، ئێمە لەبۆمبارانی گاز ترساین ئەمە لە دوای بۆمبارانی سێوسێنان بوو، شەوێك یان دوو لە قۆپی ماینەوە، وەنەبێ پشوبدەین چونكە حكومەت بە هەموو جۆرێك لێی دەداین بە تۆپی كیمیاوی‌و بە تۆبی ئاسایی، ئیتر ئێمە نەمانتوانی بەو وەزعەوە بمێنینەوە هەر بەپێ رۆیشتین بۆسەنگاو كە لەودیوی گەرمیانە، نزیكەی ١٥ شەوێك لەوگوندانەی گەرمیاندا ماینەوەو بەرەزالەت ژیاین، لەوێ لە جەوەلی (ناوەكەی بیرناكەوێتەوە) دواتر ووتی مللەكەوە، جەوەڵی شاكەل، لەوێ بەشێكی خەڵك لەگەڵ گەرمیانیەكان گیران‌و بردیانن‌و ئەنفالیان كردن ئەوانە بە زۆری قەراغی‌و گەرمیانی بوون، ئیتر بەشێكمان بەو گوێی چەمی سیروانەدا هاتین بەرەوسلێمانی و بەشێكیشمان بەرەو كەلار رۆیشتین، ئێمە لەكەلارو سمود خۆمان شاردەوە، لەوێ ماڵی خزمێكمان بەهانامانەوە هاتوو داڵدەی داین، ئەوە من بەخێرایی بۆتان ئەگێرمەوە ئەگینا ئەوە نزیكەی ١٥ -٢٠ رۆژی پێچوو، هیلاكەت بوو، هەبوو نەخۆش بوو، هەبوو منداڵی دەبوو، لەوانە ژنێك بوو ناوی (سەلما) بوو، لەو نەهامەتیەدا كچێكی بوو ناویان نا ( دەشتی) چونكە كچەكەی لە دەشت لە دایكبوو، ئێستا دەشتی والە سلێمانیەو پێموایە شووی كردووە. بەخوا كە دەریشچووین لە سلێمانی‌و لە كەلارو لە هەڵەبجە([1]) هەموومان لە ژێر چاودێریدا بووین، بەعسیەكان بۆ قەراخی دەگەران, ئەوسا مسئول بلۆك هەبوو، پیاوی حكومەت بوون. ئەو مەسئول بلۆکانە خراپەکاربوون و چاودێری خەڵکیان دەکرد بۆحکومەت .
ئیتر ئەوە حاڵی ئێمە بوو ئەوانەی دەست حكومەت گەوتن گیران‌و پیرەكانی برد بۆ نوگرەسەلمان و گەنجەكانیشی كوشت، ئەوانەی بران بۆ نوگرەسەلمان دوای شەش مانگ بەلێبوردن بەربوون، بەڵام هەمووی بەشەل‌و شێتی هاتنەوە، نیوەشی هەرلەوێ مردبوون، لەبەرئەوەی ئەزێتیان دابوون‌و برسیان كردبوون‌و نانیان نەدابووپێیان، ئێمە كەسێكمان هەر لەوێ مردووە ناوی عەبدوڵایە ئێستاش تەرمەكەی هەروا لە نوگرەسەلمانە .پاشئەوەی حاجی لەقسەكانی بووەوە پرسیارمان ئاراستەی ئیسماعیل کوری حاجی حسن كرد .
ئیسماعیلی کوڕی بچوکی حاجی حەسەنە، ئەوكاتە تەمەنی تەنها ٧ سال بووەو لە دایكبووی ١٩٨١ بەئاستەم روداوەكانی بیرماوە، بەڵام قسەی بۆکردین و وتی: من برایەكم پێشمەرگە بوو، بیرمە كە زۆر شلە ژابووین، كاكەم لێرە نەبوو، بارەگایان لەسۆڵە بوو، ئێرە چەمێكی لێیەئاوێكی زۆر رونی پێدا دەرۆی ئەوساڵە ئاو زۆر بوو، كاكم بەهانای ئێمە هاتەوە، فریامان بكەوێ دەربچین نەیدەزانی چیمان لێبكات، خەڵك شلەژا بوو نەماندەزانی چی بكەین، ئێمە لەسلیمانیەوە نزیك بووین، بەڵام لەبەرئەوەی مەڵبەندێكی پێشمەرگە لێرە لەو بەرمانەوە لەبەلەكجار بوون، نەماندەوێرا بەرەو سلێمانی برۆین، كاكەم زۆر هیلاك بوو، دەشترسا، هەم لەبەر ترسەكەی‌و هەم لەبەر هیلاكەتیەكەی نەیدەزانی چی لە ئێمە بكات بیرەمە لەئاوەزۆرەكە، بەباوەش دەیپەراندینەوە بۆئەوبەر چەندجار لە ئاوەكەی دەدا ئێمەی دەپەراندەوەو خۆی دەگەرایەوە بۆئەمبەر، ئیتر ئەو خەڵكە سەرلێشیواوە بەبێ ئەوەی هیچی پێبێت تەنانەت باتانیەكیش بەوشێوەیە رۆیشتین هەتا چوینە ناو شاخی قۆپیەكەوە، قۆپیەك لەوبەرمانەوەیە، (لەقەرەداغ قۆپی زۆرن بۆیە دەڵێن قۆپیەکانی قەرەداغ)ئیتر دوایی رۆیشتین چوینە گوندی كەوەڵە لەدیوی سەنگاو، دوو شەولەوێ ماینەوە ئەوان ورەیان بەرز بوو، وایان دەزانی چەند رۆژێکەو هێرشێکی كاتییە. بەڵام ئێمە بۆ باوەشی حكومەت رۆیشتین چونکە هێشتا هێرشی ئەنفال بۆسەر گەرمیان دەستی پێنەکردبوو.
پرسیارم لە ئیسماعیل کرد لە گوندەكەتان چەند كەس ئەنفالكراوە ؟
نەمزانی هۆی چی بوو کە ماوەیەک لە پرسیارەکەم ڕاما بەڵام وەڵامی دامەوەو گوتی: ئەم دووگوندە ئەنفالمان زۆرە عەلیاوا و مەسۆیی. لەمەسۆیی بەهەمووی (٥٠) كەسمان شەهیدەو ٤٧ كەسمان ئەنفالكراوە . ئێمە كەچوینە گەرمیان یەكدوماڵێكمان لە كەلار خۆمان پەنادا لەماڵی خزممان هەبوو داڵدەیان داین، بیرمدێ من منداڵ بووم نەمدەوێرا بگریم، دەیان گووت ئەگەر بگریت جاش پێمان بزانن دێن دەتان گرن، ماڵی خەزوری براكەم لە سلێمانی بوو ماوەی دوو سێ مانگ لەوێ خۆمان شاردەوە، ئینجا توانیمان بە فرۆشتنی ئاڵتونی براژنەكەم‌و فرۆشتنی هەندێك مەڕومالات کە دەرمانكردبوو، فرۆشتمان تا توانیمان لە (وڵوبە)[2] خانوویەك بكرین. باری ژیانمان زۆر لاربوو، ژیانمان تاڵ بوو، من ئەو كاتە پۆلی یەكەمی سەرەتایم تەواو كردبوو لە سلیمانی نەموێرا بڵێم لە مەسۆیی خویندوومە، لەسەرەتاوە دەستم پێكردەوە.
سەبارەت بەوەزعی ئێستای گوندەكەیان ئیسماعیل ووتی : پێشتر وەزعمان باشتر بوو، ئێستا وشكە ساڵی كوشتوینی ئاوامان نیە بۆخواردنەوە، پێشتر بەهۆی ئاوەوە خەڵك دەهاتنەوە بۆ گوندەكەو كشتوكالیان دەچاند وەزعەكە باشتر بوو، خەڵك ژیانی خۆی بەرێوە دەبردو پێویستمان بەهەندێك شت نەبوو، ئەم مەسۆییە نزیكەی ٦٠-٧٠ مال بووین ئێستا هەروا ١٣ مال ماوینەتەوە. هەمووی لەبەربێ ئاوایی چۆلی كردووە . ئێستا خەڵك هەمووی بووەتە موچە خۆر بەزۆری بوونەتە پۆلیس، ئەوانەش كە موچەكانیان وەردەگرن لەسلیمانی یان لەدەربەندیخانن دەڵین من هەرموچەكەم هەبی ئیتر بۆچی لەناومشك‌وماردابنیشم، حكومەت پلانی نەبوو بۆ ئەم وشكە ساڵییە بەداخەوە . ئەگینا وەكو عەرزم كردن خەڵك خەریكی زراعەت بوو گەنم‌و دانەوێڵەیەكی زۆرمان دەكرد، مال هەبوولەم مەسۆییە نزیكەی ٣٠٠ تا ٤٠٠ سەر حەیوانی هەبووە .
مەسۆیی پێش ئەنفال نزیكەی ٣٠-٤٠ مالی تیدابووە لەگەل نزیكەی ١٥ مالی پێشمەرگەو سەربازی هەلاتووش كەلەو گوندەنیشتەجێ بوون. بەڵام ئێستا نزیكەی ١٣ ماڵی تیداماوە ئەویش بەهۆی موچە خۆری لەلایەك وشكەساڵی لەلایەكەوە هەمووی چۆڵی كردووە، بێئاوی گرفتێكی گەورەی ئێمەیە، ئێستابەتەنكەر ئاومان بۆدەهێنن ئەویش تەنكەری ناحێیە لە سێوسێنانەوە لە ئەستێڵەوە ئاومان بۆدەهێنن، من وەكو ئەنجومەنی گوندی مەسۆیی چوومە لای بەرێوەبەری ئاوی قەرەداغ ئەویش بەلێنی پێدام هەموو هەفتەیەك جارێك بەتەنكەر ئاومان بۆبهێنن بەڵام ئێستا ئەوانیش بۆمان ناهێنن . بروا بكە ئەم ماڵە دراوسێمانە میوانیان هاتبوو ویستبووی دەست نوێژ بگرێ پێیانوتبوو ببورە ئاومان نیە، ناتوانی دەستنوێژ بگریت .
هاوكاری لەگوندەكە چۆنە ؟ هیچ كۆمەڵەیەك هەیە لێرە ؟
بەلێ ئێمە گۆڤارێكمان هەیە بەناوی (ئاوەر)و پەرتوك خانەیەكمان هەیە، گەنجەكانمان ئاستی خویندەواریان باشە پزیشكمان هەیە یاریدەدەری پزیشكمان هەیە، مامۆستامان زۆرە، ئەوانەی بروانامەیان هێناوە لەهەموو بوارەكاندا هەمانەو هاوكاری‌و پەیوەندی كۆمەڵایەتی زۆر باشە لەم گوندە .
كەس هەیە لەم گوندە تەنیا مابێتەوە ؟ وەك ئەو ژنەی باست كرد ووتت: كەسی نەماوەوبەتەنیا دەژی ؟
دوو كەسی تر هەبوون لەم گوندە یەكێكیان مام رەوف هەر خۆی مابوو، پاركۆچی دوایی كرد، یەكێكی تر هەیە، ناوی ئەحمەدە بەڵام ئەو خەڵكی تری ماوە بەڵام بەتەنیا دەژی، ئێمە لێرە هاوكاری یەكتری زۆر دەكەین چونەكە هەموومان خزمین‌و بەرەی دوبراین .
ئێوە لێرە مۆنۆمێَنتان هەیە ؟
من لێرە ئەنجومەنم تا ئێستا سێ جارداوای مۆنۆمینتمان كردووە، پێش منیش ئەنجومەنەكانی ترداوایان كردووە هیچ كەس ئاوری لەداواكەمان نەداوەتەوە . ئێمە بەشەهیدی سەنگەرو هاوڵاتیەوە كە بەهۆی لوغم‌و تۆپبارانەوە دەگەنە (٥٠) شەهید. بەڵام بائەوگللەییەش بكەم پارناپێرار لێرە یادی ئەنفالمان كردەوە بەداخەوە ئەوەی باسی لێوە نەكرا ئەنفالی ئێمە بوو، تەنانەت كاك شێركۆ بێكەس ئەوشاعیرە گەورەیەش هاتبوو.
تاچەند ئەویادانەتان بەلاوە گرنگە ؟
ئەوكەسانەی كە لەكاتی ئەنفالدا بەركەوتوون یان بەتەنیا ماونەتەوە حكومەت هاوكاری تایبەتی هەیە بۆیان لە رووی نەخۆشخانەو چارەسەری نەخۆشییەكانیانەوە .
نانەخێر بەداخەوە هیچ شتێكی وایان بۆ نەكراوە. تەنانەت رێكخراوێكیشم نەبینیوە هەتا هاوكاری بكات، بەڵام خەڵكی خێرخواز بەتایبەتی لە نزیكی جەژنەكاندا هاوكاری دەكرێن یان ئێمە لەناوخۆماندا وەك خزم ئەوەش ئێمە پێی دەلێین ژەمێك پڕ‌و ژەمێك پڕ . لەروی نەخۆشخانەوە هەتا ئێستا ئێمە لێرە بنكەی تەندروستیمان نیە، كە زۆر زۆر زەرورە بۆ ئێمە ئەوە مافی خۆمانە داوای بكەین، كەچی بەڵخە وەكو ئێمەیە بنكەی تەندروستی تێدایە، ماوەی پێشوو ویستمان بچین خۆپیشاندان بكەین‌و ئەم جادەیە بگرین، تەلەفۆنم بۆ مدیری ناحێ مدیرێ‌‌و ئاسایش كرد، ووتم بەنیازین شتێكی ئاوا بكەین، جادەكە بگرین، چوینە لای كاك بەهرۆز پارێزگاری سلێمانی وەعدی پێداین، بەڵام هێشتا نەمان بینیوە .
گرنگترین داخوازی لەم گوندە چیە ؟ جگە لەئاووبنكەی تەندروستی ؟
وەڵا ئەوەی باسمان كرد گرنگترین شتێك بۆ ئێمە ئاوە، بنكەی تەندروستیە، دروستكردنی مۆنۆمێنتێكە بۆ ئەم گوندە، بۆئەوەی ئەگەر حكومەتیش هاوكارمان نەبێ‌‌ویارمەتیمان نەدات خۆمان یادی ئەنفالكراوەكانمان بكەنەوە هەرلەم گوندەدا، من پار ویستم هەر خۆم یادی ئەنفالكراوەكانی مەسۆیی بكەمەوە بەخوا ئەوە خۆم خەریكی خانوو بووم ووتم هەرخۆمان دەیكەین بۆ ئەوەی حكومەت تەریق ببێتەوە لەحاڵی خۆی .
جگە لەوانەی باست كرد چیتر زۆر گرنگە بۆتان بكرێت ؟
وەڵاهی وەك وتم ئاو زۆر زەرورە لەم قەراغە مەسۆیی ناوبانگی دەركردووە لە بێ ئاویدا، مۆنۆمینتیك بۆئەنفالكراوەكانمان، ساحەیەكی تاتان بۆ گەنجەكانمان ئێستا ئێمە یاریزانمان هەیە ئەچن بۆ یاریگای باوەخۆشین ئەچن بۆ دەربەندیخان .. سەعاتی بە ١٢٠٠٠ دوانزە هەزار دینار یاری دەكەن، لە دەربەندیخان بە ٢٠٠٠٠٠ بیست هەزار دینار . لێرە بەو حاڵەشەوە زۆربەی گەنجەكانمان شەهادەی بەرزیان هێنا، دكتۆر سیروان كە برازای خۆمە لەهەریمی كوردستان بەرزترین پلەی هێنا كەچی بارزانیەكیان خستە شوێنی، چوو لە بەغدا ئیمتیحانی دا لەوێش بەپلەی بەرز دەرچوو یەكەمی عێراق بوو، كە بۆردەكەی پێشكەش كرد لەبواری بربرەو دەماری پشت، لەهەریمی كوردستان هەر ئەو دووكەسە بوون بەڵام نەیان هێشت ئەو بارزانیەیان خستە شوێنی، كە هاتەوە لێرە ئینجا دكتۆرەكان تەریق ببووونەوە وتبویان غەدرمان لێكردووی . بەو حاڵەشەوە لەخوا بەزیاد بێت خەلكی وامان زۆرە شاعیرمان هەیە پەرستارمان هەیە خویندەواری باشمان هەیە.
گەنجەكانتان لەناویەكدا پەیوەندیان چۆنە ؟
زۆر باشن زۆر تەباو رێك‌وپێكن هەموویان وەكو براوان پێكەوە .
[1] مەبەست لە هەلەبجەی تازەیە چونكە ئەو سەروەختە كیمیاوی لێیدابوو، شارەكە چۆلیانكردبوو، نەبەدەست هێزەكانی عێراقەوە مابوو نەبەدەست ئێران – ئەنفالستان.
[2] وڵوبە کۆمەڵێک خانووی بێ تاپۆبوون لەقەراغ شاری سلێمانی ئەوسا سەرۆک جاشێک لەوێ بارەگای هەبوو بەناوی قالە جاف بەهۆیەوە حکومەت زۆر چاوی لەسەر نەبوو، هەندێک لە قەرەداغیەکان لەوێ خۆیان پەنادابوو.
