سه‌ردێره‌كان
- تاوانی ئەنفال و زیانە کلتوورییەکانی کورد لەکوردستانی باشوردا. هۆمەر محەمەد
- ڕۆڵی سینەما لە پاراستنی یادەوەری ئەنفالدا – وانەیەک لە هۆڵۆکۆستەوە
- سەرنجێک لەسەر دەرکەوتنی (بەراء) هۆمەر محەمەد
- الإجرام بصيغته القانونية 2 جريمة إسقاط الجنسية والترحيل – قرار (٦٦٦)
- دیسانەوە دۆسێی ١٨ کچە فرۆشراوەکە لەنێوان ساختە و ڕاستیدا. هەڵوەستەیەک لەسەر قسەکانی کاک شۆڕش حاجی
رۆژێك لە ناوبەفردا گەشت بۆ گوندی “مالومە” کەشێکی ساردو چیرۆکی دژوار عومەر محەمەد
رۆژێك لە ناوبەفردا
گەشت بۆ گوندی “مالومە” کەشێکی ساردو چیرۆکی دژوار
رۆژی ١٢/١/٢٠١٣ لەسلێمانیەوە بەرەوهەورازی قەیوان بە ماشێنێكی جۆری تویتا دەبڵكابینە ملم پێوەنا دیمەنی چیایەكی سپی پۆش، كە هەوایەكی ساردی ئاراستەی ناوشاری سلیمانی دەكرد، كەشێكی شاعیری دەبەخشی بە جادەیەكی خۆش رەوی پێچاو پێچدا بەناو چیاو دۆڵەكاندا تێدەپەریم، دیمەنی قەیوان سەرتاپا سپی پۆش بوو، داربەڕوەكان لە ژێر بەفردا قیت وەستابوون ، وەك بلێی نەیانەوێت مل بۆ شەختەی بەفرو سەرما كەچ بكەن، بەڵام تەواو رەنگی سروشتی خۆیان لە دەستدا بوو، بەبیری من ئەو داربەروانە هەر خۆراگربوون، چونكە دەیانجار بە ئاگری نیڵەی جەنگ و تۆپبارانی سەربازگەکان پوشی ژێر قەدو سەر رەگەكانیان ئاگردراوەو هەموو سەرو پرچیان هەڵقرچاوە، زۆرجاریش قەدەكانیان سوتاوە، بەڵام ئەوان نەبەزیون و دوبارە سەوزبوونەوە.. دیمەنی ئەمجارەشیان لەبن بەفردا پتر لە پۆرترێتی هونەرمەندێكی دەست رەنگین دەچوون، كە لە كەشێكی رۆمانسیدا بە ئایدیایەکی قوڵەوە وێنەی كێشابن، منیش لەو دیو شوشەو لە شوێنی گەرموگوڕەوە بەقەد پاڵ وسەر لوتكەی چیاكانەوە دەمبینین .
نیازی گەشتەکەم كارێكی گرنگ بوو، لە سنوری شارباژێڕو دۆڵی جافایەتی، بەتایبەتیش مەنزڵم گوندی مالومەی سەربە ناحێی گاپیلۆنی قەزای شارباژێربوو. لە گوندی مالومە تێبینی خاڵێکی سەرنج ڕاکێشم کرد، گوندێک کە ناوی لە ڕۆژ ژمێری کیمیاباراندا نیەو خەڵکێکی زۆریشی برینداری چەکی کیمیایین ! زۆربەی بریندارەکانیشی لەبری جارێک دووجارو لە دوو شوێنی جیاواز بەرکەوتون، جارێک لە گوندی چاڵاوی دۆڵی جافایەتی و جارێکیش لە ئۆردوگای هەوارە خۆڵی نزیک شاری بانە و هەندێکیشیان لە چیای مادێنەی نزیک هەڵەدن ساڵێک پێشتر بەرکەوتبوون وجاری دووەم لە هەوارەخۆڵ بەرکەوتبوونەوە.
هەڵبەت دوجاری تر بەمەبەستی دیمانەسازی و دۆكۆمینتكردنی چیرکی كەسوكاری ئەنفالکراوان و ئەوانەی برینداری كیمیابارانن چومەتە ئەو گوندە، بەڵام سەردانی ئەمجارەم تەواو جیاواز بوو، بەتایبەتی بۆ هاوكاری بریندارانی چەكی كیمیاوی دەچووم كە رێكخراوی سپی رای سپاردبووم، هەرگیز نەمدەزانی گوندێك كە ناوی لە دۆسێی كیمیاباراندا نیە، خەڵكە هەژارەكەی بەو ئەندازەیە بەرچەكی كیمیاوی كەوتبن..! نایشارمەوە من بۆخۆم بەگومان بووم مالومە بەو ئەندازەیە وبەو رێژە زۆرە ئاڵودەبووبن و بەو ئەندازەیەش پشتگوێ خرابن.. ؟! بۆچی ؟ بێگومان ئەوەیان وەڵامی ئازار بەخشی گەرەكە .
لەو سەردانەمدا (٩) كەسی نەخۆشم بینی كە زۆربەیان برینداری چەكی كیمیاوی بوون و هەندێكیان لەسەر جێگا كەوتبون، ئەوانەی برینداری چەكی كیمیاوی بوون بە زۆری لە گوندی چاڵاوای دۆڵی جافایەتی و لە ئۆردوگایەكی شاری بانەی رۆژهەڵاتی كوردستان ( هەوارە خۆڵ) بەركەوتبوون. هەندێکیشیان لەچیای مادێنە بریندار ببوون، ئێستا هیچ گوندنشینێكی مالومە نیە ناوی هەوارە خۆڵ نەزانی، كاتێك لە ترسی پەلاماری ئەنفالی قۆناغی یەكەم رایانكردبوو، ماڵ وحاڵیان بەجێهێشتبوو، بەشەكەتی و ماندوبونێكی زۆر بەناو بەفرێكی ئەستوردا بەجەستەی سوتاو هەناوی گڕتێبەربووەوە رێگەیان بریبوو، دوای ئەوەی لە سنور پەریبوونەوەو گەیشتبوونە ئەو ئۆردۆگا چادرنشینەی لە هەوارە خۆڵ بۆ ئاوارەكانی ئەنفالی یەكەم سازكرا بوو، کاتژمێر ٨ی سەر لەبەیانی رۆژی ١٠ی تەموزی ساڵی ١٩٨٨ فرۆکەکانی رژێمی بەعس چووبوونە سەر ئاسمانی شاری بانەو دووجار بەسەر ئەو ئۆردوگایەدا خولابوونەوەو ئینجا بە بۆمبی ژەهراوی دایگرتبوونەوە.
زۆربەی بریندارەكانی خەڵكی گوندی مالومە زیاد لەجارێك بەرچەكی كیمیایی كەوتون، هەندێكیان ساڵی پێشتر بەهۆی كیمیابارانی گوندی هەڵەدەنەوە بریندار بوون و زۆر بەشیان لە ئەنفالی یەکەمدا لە گوندی چاڵاوا بەر ئەوگازە نەعلەتیە كەوتوون، كە تێكەڵبووە بە بۆنێكی خۆش و لەراجیمە دوو مەتریەكانی سوپای بەعسەوە لە سەربازگەی سوسێوە ئاراستەیان كرابوو ساڵح ئیبراهیم دەیگوت نازانم ئەو سەگبابە بۆچی بۆنیان خۆش بوو؟.
هەر بەگەیەشتنم کاک ئاوات قادری مالومە یاوەری کردم و دەستمان کرد بەسەردانەکەمان، یەكەم ماڵ كە لە دەرگاماندا ماڵی ژنێكی تەمەن ٤٦ ساڵ بوو، بەناوی زارا محمود، زارا لەخانوویەكی قوری نا ئەندازەییدا دەژی، لەگەڵ ئەوەی كەهاوتەمەنی من بوو، كەچی ئەو پیری بە روخساریەوە دیار بوو، ئەو ژنە كاتێك هاوسەرەكەی ” بەناوی صالح عەزیز مارف” لە گوندی شاناخسێ بەخەستی بەرچەكی كیمیاوی كەوتبوو، زارا بەمەبەستی هاوكاری كردنی، چووبوو بەلایەوەو جلەكانی لەبەر داكەندبوو بەپەلە بۆی شۆرد بوو، ئیتر لەوساتەوە هەتا ئێستا زاراش ئاڵودەبووەو هەمیشە تەنگە نەفەسەو خرویەکی بێزارکار كەوتووەتە لەشی و هیچ دكتۆرو حەكیمێك نەیتوانی دەرمانی دەردی بكات، زارا دایكی چوار كوڕو دوو كچە، بە جۆرێك ئاڵودە بووە، نە خۆی بۆسەرمادەگرێ و نە لەبەر ئاگریش ئۆقرە دەگرێ، سەرچاوەی بژێوی ئەم خانەوادەیە موچەی شەهیدە كیمیابارانكراوەكەیان و موچەکەی فەرهادی كوڕیانە كە پێشمەرگەی بەرەکانی جەنگە.
لە گوندی مالومە چیرۆكی پیرۆزی تەمەن ٥٦ ساڵ لە هەموویان كاریگەرترە، پیرۆز لەپەلاماری ئەنفالی یەكەمدا مێردەكەی بەناوی ستار محمەدەمین دەستگیركراو وەک زۆر کەسی تر ئەنفالکرا و ببڕای بڕ جارێكی تر چاوی پێی نەكەوتەوە، پیرۆز لە دوای ئەنفالکردنی مێردەکەی بەمەینەتیەكی زۆرەوە ژیانی گوزەراندووە ئەگەر ١٤/٤ بۆ ئەوان یادەوەرییەكی تاڵ بێت ئەوا بەرواری ٢٩/١٠ بۆ ئەو خانەوادەكەی تاڵترە، چونكە لەو رۆژەدا پیرۆز بەدەم كاروباری ماڵەوە لەسەربان كەوتە خوارەوەو ئەو ئازارەی پێیگەیشت جارێكی تر قاچەکانی زەوییان نەگرتەوەو هەتا ئێستا لەسەر جێگا کەوتووەو بەدەم ئازارەوە دەناڵێنێ، هەرچەندە باشترین دكتۆرەكانی هەرێم نەشتەرگەرییان بۆ كردووە بەڵام بەراشكاوی پێیان ووتووە تۆ جارێكی تر ناتوانی بە سەرپێی خۆتەوە برۆیت، ئیتر لەو ساتەوەختەوە هەتا ئێستا ئەم ژنە ئەنفالدیدەیە لەسەر گازی پشت كەوتووەو لەمەینەتیەكی ئازاربەخشدا رۆژگار بەرێدەكات.
ماڵی رەشید مەحمود ساڵح و پەخشان مستەفا زۆر جیگەی تێڕامانم بوون رەشید پێویستی بە دكتۆری چاوپێست هەیە، جگە لە خۆی هاوسەرەکەی (پەخشان) ومنداڵەکانیان چواركەسی تر لەخانەوادەكەی لە هەوارەخۆڵی شاری بانە بەرچەكی كیمیاوی كەوتوون، هەرچەندە دوای بۆمبارانەکە هەموویان براون بۆ نەخۆشخانەی تەبرێز لە ئێران، بەلام دوای ئەوە ئیتر هیچ دكتۆرێكی تایبەتیان نەبینیوە. ئەوسا کە سەردانم کردن خۆی و پەخشانی هاوسەری پێویستیان بە دكتۆری چاو پێست هەبوو. لەچاوەکانیاندا داوای هاوکاریم دەخوێندەوەو منیش هەر ئەوەندەم لەدەسەڵاتدابوو ناویان بنوسم. رەشید چیرۆکی برایەکیشی بۆگێرامەوە کە ئەویش هەربەکیمیایی لەشاخەکەی پشتەوەیان شەهید ببوو، هەتا ئەوکاتەی منیش سەردانم کردن تەرمەکەیان نەهێنابووەوە هەرلەو جێگەیە بووکەلێی شەهیدببوو. ! رەشید رایەکی جوانی هەبوو (تازە ئیسک وپروسکی چی بێنمەوە، هەمووی هەر ئەرزی خوایەو هەر وڵاتی خۆمانەو ئەوێی بەنسیب بووە) بەڵام زۆر گرنگ دەبێ ئەگەر گۆڕی ئەو شەهیدەی کیمیاباران هەڵببەسترێ وچەتری بۆبکرێت وەک مۆنۆمێنتێک بۆ دیاری کردنی شوێنێکی تری بۆمبارانی کیمیایی. ئاخر لەکوردستان گۆڕی ئەسحابان زۆرن و کەسیش نایانناسێ و رەنگە زۆربەشیان داگیرکارو دوژمنی ئەم نەتەوەیە بووبن، بۆنابێت براکەی رەشید ببێتە شوێنێک بۆسەردانی کردن و گرنگتر لەگۆڕی ئەسحابان ؟ هەربەراستی عەبدوڵا پەشیوی شاعیر جوانی فەرمووە لەسەرهەربستەزەمینێکی ئەم خاکە لەگۆڕی شەهیدمەپرسەو تاجە گوڵێنەکەت دانێ.
یەكێكی تر لە بریندارانی چەكی كیمیاوی گوندی مالومە شیلان سوارە سوارەی تەمەن ٢٥ ساڵە، كە ساڵی ١٩٨٧ لە بناری چیای مادینەی نزیك هەلەدن بەرچەكی كیمیایی كەوتووەو لە پەلاماری ئەنفالیشدا كە گەیشتنە ” هەوارە خۆڵ” ی نزیك شاری بانە زۆر نە بوو كە گەیشتبوونە ئۆردوگا چادرنشینەكە، كە فرۆكەكانی بەعس بۆردومانیان كردن و بۆ جاری دووهەم شیلان بەرچەكی كیمیایی كەوتەوە، هەرچەندە بەدەست وبرد تیمی فریا گوزاری گەیاندبویاننە خەستخانەیەكی شاری تەبرێز، بەڵام دكتۆرەكان نەبوونە فریادرەس و هەتا ئێستا بەدەست تەنگە نەفەسیەوە دەناڵینێ، هاوسەرە كەمئەندامەكەشی بەناوی “تۆفیق قادر محمود” لەبەر هەژاری نەیپەرژاوەتە سەر شیلان و هێشتا دكتۆرێكی پسپۆری نەدیوە .
چیرۆکی ساڵح ئیبراهیم مەحمود بوو، لەهەموویان بەئازارتر بوو، ئەم بریندارەی چەکە نەفرەتیەکە لەدایکبووی ساڵی ١٩٧٧ بوو کەچی وەک پیرەمێردێک دەینواند. حاڵی زۆر خراپ بوو، دووجار بەرچەکی کیمیایی کەوتبوو جارێک لە چاڵاوا و جاریکیش لە هەوارەخۆڵ بەرکەوتبوو، دەیگوت من ئەو چەکەی چاڵاوام دیووەو دوکەڵەکە زەردو سوربووە، بەراجیمە لەسوسێوە هاتوون لەنزیکی من کەوتوون، ساڵح بەهۆی گازبارانەوە خراپ بەرکەوتبوو بەتایبەتی ریخۆڵەكانی تەواو سست بوون و وەک خۆی دەیگوت پێدەچێت سیەكانی بەتەواوی خراپ بووبن . رۆژگارو مرۆڤایەتی ساڵحیان فەرامۆش کردبوو لە ژورێکدا لەگەڵ پیرەدایکیدا سەریان پێکەوە نابوو لەخوار هەژاریشەوە دەژیان، برایەكی هاوكاری دەكرد، ئەگەرچی بردبویان بۆ بەغداو بۆلای دكتۆرەكانی سلێمانی، بەڵام دەوای دەردی ئەم پیاوە لەلای ئەو دکتۆرانە نەبوو چونکە هیچ سودی لە دكتۆرەكان‌و دەرمانەكان نەبینیبوو . ئەو هەربەهۆی بەرکەوتنی کیمیاییەکەوە چاوەکانی لەدەست دابوون و هەروا مەتریك دەیتوانی ببینێ . هەرکە لەمالومە گەڕامەوە تەلەفۆنێکم بۆ دکتۆر تەهابابان کردو حاڵی ساڵحم بۆباسکرد، بەسوپاسەوە گوتی: هەرکات هاتن من لەخزمەتیاندام بەلام با نامەیەکی تۆیان پێبێت بۆئەوەی بیان ناسمەوەو هاوکارییان بکەم . ئەوانیش چووبوون و هاوکاری کردبوون . بەڵام دەردی ساڵح لەلای دکتۆریش نەمابوو. بەداخەوە لیژنەكانی وەزارەتی شەهیدان نەیانبینی. کە دوای ماوەیەک لەو سەردانەی منیش ساڵح گیانی لەدەستدا.
عومەر محەمەد ئەمین لە دایکبووی سالی ١٩٧٧ ەو خیزاندارەو باوکی کوڕو کچێکە ئەم بریندارە : دوجار بەرچەكی كیمیاوی كەوتووە، جارێک لەگوندی چاڵاواو جارێکیش لە هەوارە خۆل بەو حاڵەشەوە لەگەرانەوەیدا بەجەستەی بیمارەوە ماوەی ١٠ رۆژ لە ئەمنی سەرچنار گیراوە، هەموو لەشی بریندارە، لەو سەردانەمدا تێبینی ئەوەم کرد ئەم پیاوە تەنها ئازایەتی خۆی هێشتویەتیەوە دەنا پێویستی بەوە هەیە هاوکاری بکرێت وببرێت بۆ ئێران من لەراپۆرتەکەمدا بۆ رێکخراوی سپی نوسیومە ئەم بریندارە پیویستە لیژنەی پزیشكی بیبینێ و حاڵەتەكەی ساغ بكاتەوە .
سەردار قادریش ئەو گەنجە مەینەتبارەیە كە بەدەست خروی قاچەكانیەوە هیلاکەو تەواو هەراسانی کردووە، سەرداریش لەهەمان ئۆردوگای هەوارە خۆڵ بەرچەكی كیمیایی كەوتووەو لەگەڵ شییلان سوارە سوارەو زۆری تر گەیەنراونەتە نەخۆشخانەكانی بانەو دواتریش بۆ تەورێز رەوانەکرابوون، سەردار هەلاوسانی قاچەكانی وەك میزەڵان بووەتە گرێیەکی دەرونی و یادەوەریەكی هەمیشە زیندوو، دەڵێ : كە كیمیایی لێیداین من قاچم وەك میزەڵانی منداڵان هەڵئاوسان، ئێستاش بەدەست خروی قاچەكانمەوە وەزعم زۆر خراپە، لەوەش خراپتر باری گرانی هەژارییەكەیەتی .. باوكی دوو منداڵەو كورێكیشی بەنەخۆشی مردووە. سەردار دەیگوت : کاکە هیچ عەیبەیەکی تێدا نیە من توشی نەخۆشی دەرونی بووم و پێویستم بەچارەسەرە ئەم خەڵکەی ئێمە سەیرن بۆهەڵامەتیش دەچن بۆلای دکتۆر کەسور دەزانن هەرچەند رۆژێکەو چاک دەبنەوە بەڵام نیوەی ئەم خەڵکە وەک من نەخۆشی دەرونیان هەیەو پێیان شەرمە بچن بۆلای دکتۆری دەرونی .
هەرئەو ئێوارەیە خۆم لەدەست خوڵقوخۆی گەرمی دۆستەکانی مالومە رزگارکرد و بەرەو سلێمانی بەڕێکەوتمەوە، هێشتا لە ماڵی مام قادر لەپرسیاردا بووم، کە ئێمەی بەجێهێشتوو کەوتە دوای کەڵەشێرێکی پۆپنە سوری کوردی، باش بوو مام قادر لەوێزەی کەڵەشێرەکە نەدەهات، ئەو دەیویست بیگرێ و سەری لەلاشەی جیابکاتەوەو بۆ میوانەکانی بکاتە ژەمێکی بەچیژ، کاتێک نیازی مام قادرمانزانی من وکاک ئاوات وازمان لەپرسیارەکانمان هێناو دەستەودامێنی مام قادربووین خۆی ماندونەکاو کەڵەشێرەکەش ئازادبکات، چونکە ئێمە نامێنینەوە. هەتا مام قادرمان قایلکرد زۆری پێچوو.
ئێوارە تاریک داهاتبوو کە ماڵئاوایم لەکاک ئاوات قادرکردو بەناوکەشێکی ساردو زەوییەکی سپی پۆشدا، بەدیوی کەوکەبەدا ملی ڕیگەی سلێمانیم گرتەوەو ئەو خەڵکە مەینەتبارەم لەناوماڵەکانیاندا بەجێهێشت، هەوای گەرمم کردبووەوەو چ باکم بەسەرماو بەستەڵەکی دەرەوە نەبوو، کاتێک چیای ئاسنگەرانم لەژێر بەفری سپیدا دەبینی نێڵەی ئاگری ئەنفالی یەک وەک شریت بەبەرچاومدا تێدەپەڕی و یادەوەری ئەو پێشمەرگانەم بەبیردا دەهاتەوە کەلەوێ لەگەڵ ماشێنی شێت وهاری ئەنفالدا دەجەنگان، دیمەنی ئەو سەربازانەشم بەبیرهاتەوە کە لەم حەوزەی ماوەتدا رەقبوونەتەوەو بەرگەی سەرمای کوێستانیان نەگرتووەو دوای ئەوەی رەشبوونەتەوە ٣٠ کەسیان لەسەرمادا مردبوون، ئەوانە تەنها لەیادەوەری فەرماندەکەیاندا تۆمارکراون بێ ئەوەی ناویان بنوسێ، لیوارکن فەوزی بەرزنجی لەیادەوەرییەکانیدا باسی سەرماو بەفرو کتلیەرەش و مردنی ئەم ٣٠ سەربازەی یاداشتکردووە، لەگەڵ ئەوەشدا کە زۆر بەشان وباڵی پێشەوای تیپدا هەڵدەڵێ بەڵام نەیشاردووەتەوە و نوسیوێتی : کاتێک بەبروسکەیەک باسی بارودۆخی شەڕو مردنی سەربازەکانم بۆکردو پێشنیاری پاشەکشەم بۆ کردبوو، ئەو بروسکەیەکی بۆناردمەوە پێکهاتبوو لەسێ وشە، (تقدم ، تقدم نصر) ئیتر تێگەیشتم وشەی چوارەم ئیعدام کردنمە. بەدەم ئەم بیرکردنەوانەوە ریگەم دەبری و بەتەنیشت مەوکەبەدا بەرەو قەیوان ریگەم دەبڕی کاتێک گەیشتمەوە بەرزاییەکانی قەیوان گڵۆپەکانی شاری سلێمانی لەگەڵ سەرمای زستان لەململانێدا بوون. بەوهەموو خەمەوە بەرەو سلێمانی شۆڕبوومەوە، هەربەگەیشتنەوەم کۆمپیتەرەکەم پێکردو دەستم کرد بەنوسینەوەو یاداشتکردنی ئەو هەموو دڵرەقی و ستەمکارییەی مرۆڤ دەرهەق بەیەکتری کردویەتی..
لەم گەشتەمدا سوپاسی دوو هاوڕێی بەرێزم کەهەریەکەیان بەجۆرێک هاوکارو یاریدە دەرم بوون .
١- فەلاح مورادخان شاکەرەم
٢- ئاوات قادر مالومەیی
