سه‌ردێره‌كان
- تاوانی ئەنفال و زیانە کلتوورییەکانی کورد لەکوردستانی باشوردا. هۆمەر محەمەد
- ڕۆڵی سینەما لە پاراستنی یادەوەری ئەنفالدا – وانەیەک لە هۆڵۆکۆستەوە
- سەرنجێک لەسەر دەرکەوتنی (بەراء) هۆمەر محەمەد
- الإجرام بصيغته القانونية 2 جريمة إسقاط الجنسية والترحيل – قرار (٦٦٦)
- دیسانەوە دۆسێی ١٨ کچە فرۆشراوەکە لەنێوان ساختە و ڕاستیدا. هەڵوەستەیەک لەسەر قسەکانی کاک شۆڕش حاجی
جینۆسایدی كوردو ئەوروپا
جینۆسایدی كوردو ئەوروپا
سازدانی دیمانە: تەها سلێمان
لەماڵپەڕی جینۆساید کورد وەرگیراوە
دكتۆر جەبار قادر، من لەكۆڕو كۆبوونەوەو كۆنفرانسەكاندا، ئەم مرۆڤەم بینیوەو زۆر تێكەڵاویم لەگەڵی نەبوە، بەڵام هەمووكاتێك بۆچوونەكانی ئەو لەبارەی “جینۆساید”ی كوردەوە، هەڵوەستەیان پێكردووم و جێگای بایەخم بوون. ئەوەشم زانیبوو كە “دكتۆر جەبار قادر” خاوەنی دەیان لێكۆڵینەوەی مێژوویی و تایبەتیشە لەسەر ئەنفال و جینۆساید.
لەم دیدارەدا، ئێمەكەوتینە گفتوگۆ لەگەڵی و هەردوولا نەمانزانی كاتی گفتوگۆیەكەمان، بۆچی وازووكۆتای پێهات، لێرەوە تەنها ئەوەندە دەڵێم خوێندنەوەی گفتوگۆیەكە باشترین شتە بۆ شارەزابوون لەدیدوبۆچوونەكانی دكتۆر جەبار قادر.
تەها سلێمان: روئیای بەڕێزتان بۆجینۆسایدی گەلی كورد بەشێوەیەكی تایبەت و جینۆساید بەشێوەیەكی گشتی لەسەرئاستی دنیا چییە؟
دكتۆر جەبار قادر: هەڵبەت بەدرێژایی مرۆڤایەتی كردەوەی جینۆساید هەبووە قڕكردنی گروپێك یان عەشیرەتێك یا قەومێك یا ئاینزایەك گروپێكی كۆمەڵایەتی ئەمە لەئارادابووە، بەڵام 1943 بۆِیەكەمین جار ناوی لێنراوە ئەویش لەلایەن كابرایەكی بەڕەگەز جولەكەوە بەناوی رەفائیل لینكین كەدەربارەی قڕكردنی میللەتەكان لەكاتی ساڵانی شەڕی دووەمی جیهانی واتە ئەم پێناسەیە بۆكردەوە گەلێكبوە كەلەمێژوودا زۆر نمونەمان هەیە. ئەوەی كەپەیوەندی بەكوردەوە هەبێ مرۆڤ دەتوانێ ئاماژە بەهەندێكیان بكات بۆنموونە لەسەرەتای سەدەی 16ەوە قڕكردنی كوردەكانی دێرسیم و لەلایەن دەوڵەتی عوسمانییەوە نزیكەی 40 هەزار كەس لەماوەیەكی كورتدا كوژرا، ئەو ژمارەیە بۆئەوكات زۆربوە، چونكە ئەگەرئێمە سەیری ژمارەكانی دانیشتوان بكەین لەدونیادا دەزانین لەماوەی 100 ساڵدا بۆنموونە لەساڵی 1920 عێراق 2 ملیۆن بووە ئێستا 36 ملیۆنە لەبەرئەوە بۆئەودەمە ئەوە ژمارەیەكی زۆر گەورەبووە، كەنزیكتر دەبینەوە دەبینین ئەم كردەوەە بەرامبەربەكورد كراوە، دەتوانم بڵێم لەهەموو بەشەكانی كوردستان، هەڵبەتە هەندێجار جۆرە گفتوگۆیەك دانوستاندنێك دروست ئەبێت بەتایبەتی لەلایەن پسپۆڕانی ئەوروپییەوە، چونكە ئەوان زۆر بەخوێن ساردی و بەهەندێ ستانداردی زانستی لەم مەسەلەیە دەكۆڵنەوە سەبارەت بەوەی جینۆساید ئەوكردەوەیەیە كە ئامانجەكەی لەنێوبردنی گەلێك یاگروپێكی كلتووری و ئەتنیكی بێ جا ئاینی بێت كۆمەڵایەتی بێ كۆمەڵێك خەڵك بەشێوازێكی تایبەت دەژین یان هێڵانەوەی ئەم خەڵكانە لەبارودۆخ و زروفێكدا كەببێتە هۆی ئەوەی كەزیانێكی زۆریان پێبگەیەنێت یا رێگەگرتن لەزیاتكردن (زاوزێ) لەنێوان گروپێكدا واتەئەم ئامانجانە، دوایی هەرسێ هەنگاوە سەرەكییەكەی جینۆسایدی بەسەرداجێبەجێبكرێ، واتە دەستنیشانكردنی گروپەكە كۆكردنەوەیان بەبێدەنگی لەناوبردنیان كەسێ پرۆسەی سەرەكین لەپێناسەكردنی هەموو كردەوەیەكی جینۆسایددا، نموونەكان لەسەدەی بیستەمدا بەتایبەتی زۆربوون، سەدەكە بەكوشتاری ئەرمەنەكان دەستپێدەكات و ئەمەش بەشێوەیەك لەشێوەكان پەیوەندی بەمێژووی ئێمەوە هەیە چ لەلایەنی نەگەتیڤی (نەرێنی) یان بەلایەنەكەی تری كەكورد رۆڵی هەبووە لەرزگاركردنی ژمارەیەكی زۆر لەو خەڵكەدا، ئەگەر سەیری روداوەكانی نێوان هەردوو شەڕی یەكەمی جیهانی و دووەمی جیهانی سەبارەت بەكوردەوە بكەین هەندێ لەكردەوەی جینۆساید بەتایبەتی لەدێرسیمدا دەبینینەوە، ئێستا زانیارییەكان پەیدا دەبوون سەبارەت بەو مەسەلەیە.
تەها سلێمان: دەتەوێ ئەوە بڵێیت سەرەتای جینۆسایدكردنی گەلی كورد لەدێرسیمەوە دەستی پێكردووە؟
دكتۆر جەبار قادر: ئەمە سەبارەت بەمێژووی هاوچەرخەوە، بەڵام لەمێژووی كۆندا دەگەڕێتەوە بۆسەرەتای سەدەی 16 كەقڕكردنی كوردەكانی دێرسیم لەلایەن سوڵتان سەلیمەوە بەهۆی ئەوەی كەسەفەوییەكان توانیبویان كەژمارەیەك زۆرلەوانە لەشێوازی ئاینی یان ئاینزادا بڵاوبكەنەوە جاسەبارەت بەدەوڵەتی عوسمانییەوە ئەوە مەترسیەكی گەورەبوو، ئەوەش لەگەڵ ئەوستراتیژییەتەی دەوڵەتی عوسمانی كەلەسەرەتای سەدەی 16 ستراتیژییەتی دەوڵەت گۆڕا لەروكردن لەئەوروپا بەرەو رۆژهەڵات، لەوكاتەوە دەست پێدەكات ئیترشەڕی چاڵدێران دەبێت لەساڵی 1514 كە ئەمساڵ 500 ساڵەیەتی و روداوێكی زۆرگرنگە لەمێژووی كورددا، بۆیەكەمینجار كەكوردستان دابەش دەكرێت و دوای ئەوە داگیركردنی هەموو ئەم رۆژهەڵاتەو لەوەی كەئیتر دەوڵەتی عوسمانی لەدەوڵەتێك و سەڵتەنەتێكەوە ئەبێ بەدەوڵەتێك و ناوی خیلافەت لەخۆی دەنێ، بۆ؟ چونكە هەموو رەگەزەكانی خیلافەت بەدەست دەهێنن، بەهەر حاڵ ئەمە بابەتێكە لەدەرەوەی باسەكەمانە، بەڵام ئەگەرباس لەسەدەی بیستەم بكەین یان پێم وایە كۆمەڵێ زۆر لەوپێوەرانەی كەلەكردەوەی جینۆسایددا هەیەبەسەر روداوەكەی دێرسیمدا جێبەجێدەكرێ، چونكە روداوەكەی دێرسیم ئەوەبووە كەلەنێوبردنی ئەوخەڵكانەی كە بەشێوازێكی تایبەتی لەهەرێمی دێرسیمدا دەژین لەلایەن ئاینزاوە ئەمانە عەلەوین و لەلایەن زمانەوە كوردی زازاكین یان دەمەلی یا كرمانجی و لەلایەكی ترەوە شێوازی ژیانیان خەڵكێكی زۆر سەركەشبوون، ملیان نەداوە بەدەوڵەت و ناوچەكانیان زۆر سەختبووە، دەوڵەت نەیتوانیوە كۆنترۆڵیان بكات، لەسەدەكانی پێش ئەوەش هەندێ كردەوە بووە، بەڵام رەنگبێ نەتوانین ناوی هەموویان بێنین جینۆساید، بەڵام لەسەدەی بیستدا لەدێرسیمەوە بگوێزینەوە رەنگبێ بۆ باشوری كوردستان كردەوەكانی جینۆسایدبووە واتە نەك لەبەرئەوەی ئێمە لەتەلەفزیۆنێكداین كەهی حزبی شیوعییە، بەڵام كردەوەكانی ساڵ 1963 جۆرێكە لەجینۆساید ئەوەی بەعس ئەو خەڵكانەی كەبەتۆمەتی شیوعیبونیان لەسەربوو، وەكو ئامانجێك وەكو كۆكردنەوەیان تەنانەت لەهەندێ لەیاریگا گەورەكاندا لەبەغداو دوای هەوڵی لەناودان و قڕكردنی زۆریان، ئەمەجۆرێكە هەندێك لەپێوەرەكانی كردەوەی جینۆساید دیاری دەكات.
تەها سلێمان: پێش ئەوەی دێرسیم بەجێبهێڵین، چونكە ئەوە بەلای منەوە زۆر گرنگەو پێشم وایە كەوەكو زانیاری بۆبینەریش گرنگە، ئەگەربكەوینە حاڵەتی بەراوردكارییەوە چۆن دەتوانین پەیوەندییەك لەنێوان قڕكردن یان كردەی كۆمەڵكوژی لەدێرسیم كەئاماژەت پێكرد لەگەڵ كردەی كۆمەڵكوژی و قڕكردن لەسەردەمی حكومەتە یەك لەدوا یەكەكانی عێراقدا بكەین؟
دكتۆر جەبار قادر: پێم وایە رژێمی بەعس بەتایبەتی، چونكی لەحكومەتەكانی تردا جۆرێك لەرەنگبێ بۆنموونە (ئیتنۆساید) هەبوبێ، وەكو كلتورێكی كوردی لەهەندێ دەڤەردا لەناوببردرێ، پاكتاوكردنی رەگەزی لەهەندێ شوێنی كوردستاندا هەبوبێ، وێرانكردنی ئەو شێوازەی كەكۆمەڵگەی كوردی لەهەندێ شوێندا بەتایبەتی لەگوندەكاندا لێی دەژێ تێكدانی ئەمانە، ئەمانە جۆرێكن لەجینۆساید، جینۆسایدی كلتور هەیە هی زمان هەیە هی شێوازی ژیان هەیە هەتادەگاتە جینۆسایدی مرۆڤەكان بۆخۆیان وەكو مرۆڤ، جائەگەر بەراورد بكەین من پێم وایە حكومەتەكانی عێراق زۆر سوودیان لەهەموو ئەوئەزمونی جینۆسایدنانە چ ئەوانەی هیتلەركردوویەتی چ ئەوانەی لەكاتی رژێمی ئەتاتوركدا بەرامبەر بەكورد كراوە، ئەوان لەوە زۆر كەڵكیان وەرگرتووەو شێوازەكانیان بەكارهێناوە، واتە بۆنموونە ئەوبەڵگانەی كەئێستا لەدێرسیم دەركەوتن و حكومەتی توركیا ئەوەی سەرنجی مرۆڤ رادەكێشێ (ئاك پارتی) پارتی دادو گەشەپێدان “ئەردۆگان” بۆخۆی بەشێك لەبەڵگەنامەكانی بڵاوكردەوە لەململانێدا لەگەڵ پارتی “جەهەپەدا” پارتی گەلی كۆماری، هەڵبەتە ئەوپارتەبووە كەموستەفا كەمال ئەتاتورك دایمەزراندووە لەساڵی 1923دا، هەتاوەكو ساڵ 1946 ئەم پارتە تاكە پارتبووە كە دەسەڵاتی لەدەستدابووەو هەموو كردەوەكان بۆئەوەیەو بێگومان ئەوەی بەكارهێناوە لەبەرئەوەی سەرۆكی پارتەكە ئێستا بۆخۆی خەڵكی دێرسیمە جائەردۆگان پێی دەڵێ تۆكەخەڵكی دێرسیمی هەرپارتەكەی تۆ ئەوەی بەخەڵكی دێرسیمكردووە.
تەها سلێمان: ئەمە لەروانگەی پشتگیریكردنییەتی بۆ پرسی كورد ؟
دكتۆر جەبار قادر: نەخێر، بەكارهێنانە، بەكارهێنانێكی خراپیشە بۆململانێیەكی سیاسی، نەك بەوەی كەلەدیدێكی مرۆڤایەتییەوەبێت، یان لەدیدی ئەوەی كەدەوڵەت دەبێ دان بەوتاوانانەدا بنێ، راستە ئەردۆگان گۆوناهی نییە لەوەدا، بەڵام ئەودەوڵەتەی ئەوسەرۆكایەتی دەكات ئەو دەوڵەتە میراتگری ئەو دەوڵەتەیە كە تاوانەكەی ئەنجامداوە.
تەها سلێمان: بەلانی كەم ئەگەرمەبەستی لایەنە مرۆییەكەی بێت خۆدەبێ ئێستا داوای لێبوردن لەگەلی كورد بكات لەبەرامبەر جینۆساید؟
دكتۆر جەبار قادر: بەڵێ، ئەوقسەیەكی وای كردووە ئەگەرپێویستبوو، هەڵبەتە پێویستە، چونكە یەكێك لەكێشە گەورەكان كەتوركیا خۆی توشی كردووە ئەوەیە كەداوای لێدەكەن بۆ پرسی ئەرمەنەكان داوای لێبوردن بكات و دان بەوڕاستییەدابنێ كەكوشتاری ئەرمەنەكان كراوە ئەو نایەوێ بیكات، هەرچەندە كۆماری توركیای ئەمڕۆ لەسەرئەوبنەمایە دامەزرا كەلەئەنجامی شۆڕشێكە كەدژی دەسەڵاتی عوسمانی بووەو ئەوكردەوەیەی كەڕویدا لەسەردەمی دەسەڵاتی عوسمانیدا بەفەرمی روویدا، هەرچەندە پارتێك بەناوی ئیتیحادو تەرەقی ئەوكردەوەیەیان ئەنجامدا، بەڵام ئەمە دەمێنێتەوە سیاسەتی دەوڵەت، لێرەدا دەوڵەت و حكومەت دوو پێگەی جیاوازن دەوڵەت هەمیشەییەو حكومەت كاتییە ئەمڕۆ حزبێك یادوو یا سێ حزب حكومەت دروست دەكەن ئەمە حكومەتە، بەڵام دەوڵەت بەبونیاتەكەیەوە ئەمە دەوڵەتە، دەوڵەتی عێراق ئەمڕۆ لەدەسەڵاتدان بەشێكی زۆریان گوناهیان نییە لەوەی كەرژێمی سەدام حسێن بەرامبەر كورد كردویەتی، بەڵام دەوڵەتی عێراق وەكو دەوڵەت بەرپرسیارێتیەكی مێژوویی ئەخلاقی لەسەرە، كەلەبەرامبەر گەلی كورددا داوای لێبوردن بكات و دان بەوتاوانانەدابنێت، راستە خۆشبەختانە دادگای باڵای تاوانەكان لەبەغداد دانی بەوكردەوانەدا وەكو جینۆسایدو قڕكردنی گەلی كورد ناوە، بەڵام ئەوەی دوای ئەوەدێت مەسەلەی قەرەبوكردنەوەیەو مەسەلەی سارێژكردنی برینەكانە، ئەوەیان بەداخەوە تاكوئێستا هیچی جێبەجێنەكراوە، جا لەم مانگانەی دوایدا بۆنموونە هەندێ كتێب و بەڵگەنامەو زانیاری كەوتنە بەردەست و هتد..و ئەوانە لەسەر ئەوەی دێرسیم بڵاوكرایەوە بۆنموونە یەكێك لەوكتێبانە كراوە بەكوردیش مامۆستا ئەحمەد محمد ئیسماعیل كردویەتی بەكوردی خۆی هی نووسەرێكی كوردی دێرسیمە ناوی مونزیر چەمە ئەڵێ ئەوەی لەدێرسیم رویدا ئەمە ئەوكەسانەی كەرزگاریان بووە لەكردەوەكانی دێرسیم كردەوەی جینۆسایدەكان یان باوك و باپیرانیان چیرۆكەكانیان بیستووە یان لەهەندێ لەبەڵگەنامەكان كەبۆنموونە مامۆستایەكی تورك هەبووە لەوێ ئەوبۆخۆی لەیاداشتەكانی خۆیدا باسی ئەكات كەئەوەباس ناكرێ كەشتی وابووە بۆنموونە بەسەدان ژنیان كۆكردوەتەوە لەسەرمای زستاندا روت و قوتیانیانكردونەتەوەو بەوشێوە وێنەیەشیان گیراوە. وێنەكانیان ئێستا بڵاوكراوەتەوە جائەوكتێبەی مامۆستا ئەحمەد محمد ئیسماعیل كەخەڵكی گەرمیانەو چیرۆكنوسەو من پێشەكیم بۆنوسیوە بەڕاستی نموونەی زۆر سامناكی تێدایە، كەبەراوردی ئەكەیت لەگەڵ نمونەكانی ئەنفالدا، زۆر شتی وەكو یەك دەبینی، بۆ نموونە ئەوچیرۆكە كەكاك عارف قوربانی لەگەڵ تەیموردا كەتەیمور روداوەكانی ژیانی خۆی دەگێڕێتەوە بەڕاستی مرۆڤ دەی خوێنێتەوە ناتوانی خۆی پێبگیرێ بۆنموونە نەگری، هەڵبەتە بەدەیان نموونەی تر، بەڵام ئەو نموونەیەكی وەكو بەرجەستەكراوەو نموونەیەكە رەنگبێ زۆر باش توانیبێتی بەتایبەت ئەو چاوپێكەوتنانەی كەلەگەڵیدا كردیان كەئەمەكێیە؟ چییەو ئەوانی تر كردیان، یۆست هیلتێرمان كەرێكخراوەی قەیرانە نێودەوڵەتییەكان كەلەگەڵیدا كردویەتی، توانیویانە ئەو زانیاریانە لەلای ئەوەوەیەو كاك عارف توانیویەتی زۆر بەباشی ئەنجامیبدا، من بۆخۆم ئەوكتێبەم كەخوێندەوە دیمەنەكە جارێكی تر زۆر زۆر رونتربوو، لەپێش چاومان. جا مەبەست ئەوەیە لەوەی دێرسیمدا هەموو كردەوەكانی جینۆساید لەبارەو …
تەها سلێمان: نزیكایەتی لەگەڵ كردەوەكانی جینۆساید وەكو باسمانكردو پرسیارمانكرد لەگەڵ ئەوكردەوانەی كەحكومەتی عێراقی یان حكومەتی بەعس بەتەحدید ئەنجامی داوە هەیە؟
دكتۆر جەبار قادر: بەڵێ، سەبارەت بەپێش ئەنفال بارزانییەكان ئەمەنموونەیەكی زۆر بەرجەستەكراوە، گروپەكە زۆر بەووردی دەستنیشانكراوە، پیاوەكان لەتەمەنی 15 یا 16ەوە تاوەكو 70 ساڵی واتە ئەمەتەنها لەنێوبردنی ئەم پیاوانەنییە، ئەمە لەهەمانكاتدا یەكێك لەڕەگەزەكانی تری جینۆسایدە كەتۆ رێگە دەگری لەزاوزێكردنی ئەم گروپە، خستنەوەی نەسل واتە تۆ رێگە دەگری ئەمە وای لێدێ ئەم گروپە بەرەو نەمان بچێ، چونكە بۆنموونە ژنەكان تەنانەت یان كچەكان مێینەكان ئەگەر بشمێننەوە شوو بەگروپێكی تردەكەن و بەو شێوەیە ئەو مۆرك و شێوازو ئینتیمایەی كەهەیانە بۆئەوگروپە كۆمەڵایەتییە، لەوەدا نامێنێ دوای ئەوە كە دێیتە سەرئەنفال بڕیاری 160 لە15/5/1987 كەلەوبڕیارەدا دەڵێت “علی حسن المجید” نوێنەرایەتی ئەنجومەنی سەركردایەتی شۆڕش و سەركردایەتی قوتری پارتی بەعس دەكات بۆ جێبەجێكردنی سیاسەتەكانی.
تەها سلێمان: تەنانەت بە مانیفیستۆی ئەنفالیش دەناسرێ؟
دكتۆر جەبار قادر: بەڵێ، ئەوە لەوێدا بێگومان كۆمەڵێ خاڵی تێدایە ئەوبڕیارە كەهەموو دەزگاكانی دەوڵەت “سەربازی، ئەمنی، كارگیڕی، هەواڵگری، تەنانەت دەزگای ئاماركردن” و ئەمانە هەمووی دەبێ لەژێر فەرمانی ئەودابێت، پێش ئەمە هەڵبەتە یان دوای ئەمە بەماوەیەك سەرژمێری دەكرێ و ئەوسەرژمێرییە هەموو ئەوناوچانەی كەئەوكات لەژێر دەستی پێشمەرگەدابوون یان بەناوچە ئازادكراوەكان نێودەبران ئەمانە سەرژمێری لەبنەڕتدا نایانگرێتەوەو لەبەرئەوە ئەوانە دەخرێنە دەرەوەو بەعێراقی دانانرێن و ئەمە دەبێ بەوگروپەی كەدەبێت تۆلەناوی بدەیت، هەڵبەتە ئەوگروپە چییە، ئەمەبەشێكبوو لەستراتیژییەتی زۆرگەورەتر، ئەگەر مرۆڤ زۆربەووردی بیری لێبكاتەوە رژێمی بەعس دەستیكردبوو بەوێرانكردنی هەمووكوردستان، لەسەرەتاوە بەسنورەكان دەستیپێكرد، دوایی ئەوە بەهەموو گوندەكان دەستیپێكرد، دوای ئەوە بڕیاروابوو هەمووكورد لەكۆمەڵێ شاری گەورەدا كۆبكرێتەوەو هەندێ لەودروشمانەی كە “علی حسن مەجید” بەكاری دەهێنا بۆ نموونە دەیوت یادەبێ عەگاڵیان لەسەربكەم یا دەبێ شەرواڵم لەپێبكەن، یان بۆنموونە ئەمانە بەڕاستی زۆر گرنگە لەلایەنی سایكۆلۆجییەوە ئەوكەسانەی كەپەروەردە دەكرێن ئەوگروپە لەنێوببەن. دەبێ هیچ هەستێكیان لا نەمێنێ كەمرۆڤ دەكوژێ، دەبێ هەست بەتاوان نەكەن كەئەو كۆمەڵێ مرۆڤ دەكوژێ و لەنێویان دەبا، چونكە ئەم مرۆڤانە بۆ نموونە ئەودەڵێت ئەمانە بزنن یەعنی بەكورد ئەڵێ لەسەر شاخ دەژین و ئەمە بزنن و دەتوانن چی قازانجێكیان بۆمرۆڤایەتی هەبێ و بۆ عێراق …
تەها سلێمان: تەنانەت دەگاتە ئەوحاڵەتەی بڵێ من ئەو هەموو خەڵە چی لێبكەم ناچار بەشۆفڵ بیانكەمە ژێر خۆڵەوە؟
دكتۆر جەبار قادر: بەڵێ، بیانكەمە ژێرخۆڵەوە، ئەمە لەپەروەردەكردنی ئەوەوە سەرچاوە دەگرێ، چونكە بەراستی كردەوەیەكی زۆرسەیرە 182 هەزار مرۆڤ لەنێو دەبرێ تاوەكو ئێستا 25 ساڵی بەسەردا تێپەڕیوە ئێمە وردەكارییەكان نازانین، باشەئەم 182000 مرۆڤە خۆ ژمارەیەكی زۆر خەڵك بەشداریان كردووە لەلەنێوبردنیان خۆمەسەلە یەك و دوونییە، علی حەسەن مەجید خۆرەنگە نەشچوبێ كەس بكوژێ، ئالەبەرئەوە بۆنموونە ئەوەی خوێندمانەوە لەیەكێك لەشۆفێری ئەوشۆفڵانە كەچاڵەكەی دروستكردبوو، ویژدانی ئەوەی كرد كەقسەیكرد كوژرا، پاش ئاشكرابوونی، واتە من وەختی خۆی هەندێ كەس من ماوەی 8 ساڵ لەموسڵبووم دوورخرابومەوە، لەزانكۆی موسڵبووم هەندێ كەس كە لەوكاتەیا ناسیم، بەڵام هەڵبەتە دوای 1991 كە بینیمنەوە باسی ئەوەیانكرد دەیانوت هەندێك خەڵك بۆیان باسكردوم كەئەوانەی كەگەڵابەیان هەبووە نەفەرەكانیان بردووە پێیانیان وتووە بۆنموونە بردونیانەتە سەرچاڵەكەو وتویانە جەكی گەڵابەكە بەرزبكەنەوە، واتە چۆن چەگڵ و خۆڵ و لم ئەوانە فڕە دەدرێ ئابەوشێوەیە مرۆڤەكان فڕێدراونە ناوچاڵەكەوە، هەندێك لەو شۆفێرانە بۆخۆیان توشی حاڵەتێكی دەروونی وابوونە كەلای ئێمە بەداخەوە زۆرجارپێیان ئەڵێین شێیت.
تەها سلێمان: كۆمەڵێك پێوەری نێودەوڵەتی هەن بۆناساندنی تاوانی كۆمەڵكوژی یان كردەی كۆمەڵكوژی، وەك لەپرسیارەكانی رابردووش وەڵامەكانی بەڕێزت روون بوون لەسەرئەوەی كەجینۆسایدی گەلی كورد نەك تەنها لەسەردەمی بەعس، بەڵكو مێژوویەكی دوورو درێژتری هەیە، چۆن دەكرێ ئێمە كردەی كۆمەڵكوژی گەلی كورد بەوپێوانەو ستانداردە نێودەوڵەتییانە بەراورد بكەین و رۆڵی كورد خۆی لەناساندنی ئەم كردەوەیە لەسەرئاستی ئەوروپاو بەدەنگەوەهاتن و هاریكاریكردنی كۆمەڵگەی ئەوروپی جا لەسەرئاستی سیستەمەكانی حوكمڕانی یان لەسەرئاستی كۆمەڵگای ئەوروپی بەشێوەیەكی گشتی لەناساندنی وەكو كردەی جینۆساید؟
دكتۆر جەبار قادر: هەڵبەتە بەڕاستی دوولایەنی هەیە، یەكەم لایەنێكی تیۆری تۆدەبێ بزانی كردەوەی جینۆسایدچییە، هەندێ جارئێمە شتەكان زۆربەسادە بەكاردێنین. بۆنموونە هەندێ جار بۆكردەوەیەك كەڕەگەزەكان یان پێوەرەكانی جینۆسایدی تێدا نییە، بۆنموونە دەبینی خەڵكێك دەردەچێ دەلێ ئەمە جینۆسایدە كەئەمە نابێ وابێ، كۆمەڵێك پێوەر هەیە، پێوەرەكان وەكو وتمان لەنێوبردنی گروپێك یان بەشێك لەگروپێك مەرج نییە هەمووی، بۆنموونە تۆكوردی ئەوبڕیاردەدات بەشی لادێیەكەی لەناوببات، چونكەئەو دەزانێ لادێیەكە وەكو دەڵێ ئەوگۆلەیە كەماسییەكان مەلەی تیا دەكەن بنكەن بۆپێشمەرگەكان، لەبەرئەوە دەیەوێ ئەوژینگەیە لەنێوببات یاگروپێكی مەزهەبی لەناوببات یان گروپی عەشیرەتێك، دواتر عەشیرەتەكە لەكۆتایدا بەشێكی گرنگە لەبزوتنەوەیەكی رزگار خوازیش، بەڵام ئەوتێگەشتنە لەنێونابات یان ئەوخەڵكانەی بۆئەنفال ژن و پیاو كەلێك جیاكراوەتەوەو خراونەتە ئەوبارەسەختەی ژیانەوە چ لەتۆپزاوە چ لەنوگرەسەلمان چ لەهەر جێگەیەكیتر خراونەتە جێگەیەكی واوە، كەزیانێكی زۆر گەورەیان پێدەگات لەلایەنی جەستەیی و رۆحی، لەهەموو لایەنەكانی ترەوەو لەهەمانكاتدا جیاكردنەوەی پیاوان و ژنان لەیەك واتە تۆ رێگە دەگری لەوەی كەئەم خەڵكە زیادبكەن زاوزێ بكەن، ژمارەی ئەم نەسلە بەردەوام بێ، لەمەرجێكدا دایان ئەنێی كەدەزانی لەكۆتایدا بەرەومردن ئەڕۆن، بۆنموونە ئۆردوگاو سەربازگەكانی مەرگ، ئەوەی هیتلەر دروستیكرد جیاوازییەكی ئەوتۆی نەبوو لەگەڵ ئەوەی تۆپزاواو شوێنەكانیتر، ئەمە لایەنێكێتی، جاری واهەیە من دووجار لەئەوروپا بۆ نمونە لەكۆبونەوەدا بووە لەهەندێ كەسانی ئەوروپی كەگفتوگۆیان كردووە بابەتێكیان وروژاندووە هەندێكیان خەڵك زانیویەتی كەپەیوەندیان بەرژێمی “سەدام حسێن”ەوە هەیە بەڵگەكەی ئەوەبووە سەدام نەیویستووە هەموو كورد لەناوببات، بێگومان چوار پێنج ملیۆن لەنێوبردنی كارێكی وائاسان نەبوە لەوسەردەمەدا ئەمە یەك، دووەم بەڵگەی ئەو ئەوەیە كە كورد دوسەدوپەنجاهەزار جاشی هەبووە ئەوكاتە لەگەڵ حكومەتی عێراقدا بووەو بەشێكیان بەشداریشیانكردووە لەكردەوەكانی ئەنفالداو باشترین بەڵگەش ئەوەیە دادگای تاوانەكان كە لیستی هەیە ئەمانە ئەبێ بچنە بەردەم دادگاو دادگا دەریخات ئایا ئەمانە بەشداریانكردووە یان نا، بەڵام ئەمانە لەكۆتایدا بەشێكن لەسیستەمی سەربازی عێراقی بێگوێدانە ئەوەی بۆ نموونە كاتی خۆی ئاڵای حەمیدییەی كوردی هەبووە لەدەوڵەتی عوسمانیدا كەبەشداریان لەمەسەلەی ئەرمەنەكاندا كردووە، بەڵام ئەوان وەكو بەشێك لەسوپای دەوڵەتی عوسمانی و مەنزومەی سەربازی ئەوان بوون بەشداریانكردووە، جا ئەم لایەنە تیۆرییەو زانینی پێوەرەكانی و لەبەرئەوە وانەی ئەنفال یان وانەی جینۆساید لەقوتابخانەكاندا لەزانكۆكاندا، پێویستە كەهەموو كوردێك بزانێت جینۆساید چی و پێوەرەكانی چییە چی دەتوانین ناوی بنێین.
تەها سلێمان: ئێمە چیمانكردووە لەم ئاستە بەڕووی دەرەوە؟
دكتۆر جەبار قادر: لەم ئاستەیا یەك شتێكت پێ بڵێم رۆژانە كە تۆلەخەڵك دەبیستی شتی زۆر بچوك ئەڵێ ئەمە ئەنفالكراوە ئەنفال كردەوەیەكە لە23/2/1988ەوە هەتا 6ئەیلولی 1988 ئەمە حكومەتی عێراق بەفەرمی ناوی لێناوە ئەنفال بەیاناتی دەركردووە بەناوی سەركردایەتی گشتی سوپاوە لەرۆژنامەكاندا بڵاوكراوەتەوە ئەمە ئەنفالی یەكە دووە …
تەها سلێمان: چەندین دیكۆمێنت لەبەردەستدایە؟
دكتۆر جەبار قادر: بەڵێ، واتە هەشت شاڵاوە ناڵێم ئۆپەراسیۆن، چونكە ئۆپەراسیۆن وەكو فالح عبدول جەبار ئەڵێ وشەیەكی زۆر بێگوناهە تۆئەڵێی ئۆپەراسیۆنیكان بۆكردووە، واتە عەمەلیات، عەمەلیات جیاوازە، ئەبێ تۆبڵێی شاڵاو كوشتار قەسابخانەكانی ئەنفال ئەو ناوی ناوە عەمەلیاتی ئەنفال، بێگومان عەمەلیاتی ئەنفال لەبەیاناتەكانی سەركردایەتی سوپای عێراقیداهات بەوناوەوە دەهات، هەمووخەڵكی عێراق وایان دەزانی ئەمەشەڕێكە لەبەرامبەری ئێران دەكرێ، باسی قاتیعەكان و كەرتەكان دەكرا، ئەوەی پێنجوێن و گەرمیان و قەرەداخ و هتد زۆربەی هەرە زۆری خەڵكی عێراق.. وابزانم پێش بەرنامەكەبوو باسمكرد ئێمە لەكۆرێكدا لەگەڵ كۆمەڵێك لەوتوێژەرانەی عەرەبی عێراقدا كەبەستمان بۆیەمن باسەكەم دەربارەی ئەنفال و بەعس پێشكەش كرد، زۆرلەوعەرەبانە كەهەموویان پێشكەوتوخوازییان پێدەڵێن، دیموكراتەكانیان پێدەڵێن كەبەشێكی زۆریان لەڕابردودا لەریزەكانی حزبی شیوعی عێراقیدا كاریانكردووە، زۆریان دەیانوت ئەمە یەكەمین جارە ئێمە بزانین ئەوعەمەلیاتە ئەنفالی سوپای عێراقی كردویەتی كەباسی دەكرد، ئەمەهەموو هەمان ئەوكردەوەیە كەكوردەكان باسیان لێوەدەكرد، لەبەرئەوە ئێمە لێرەدا بەڕێزت پرسیارە سەرەكییەكەت ئەوەبوو كە تۆچۆن دەتوانی ئەم كردەوەیەیە بەوستانداردە نێودەوڵەتیانەی كەدەربارەی كردەوەی جینۆساید ئەكرێ بەدونیا بناسێنین، بەبۆچونی من ئەمە نەبەفیستیڤاڵ دەبێ و نەبەكۆنگرەدەبێ، نەبەكۆنفڕانس دەبێ، كۆنفڕانسێكی زانستی ببێ بۆئەوەی بۆنموونە چۆن ئێمە ئەمە ئەرشیف بكەین، واتە ئەوە دەتوانێ رۆڵ ببینێ. ئەرمەنەكان جارێكیتر ناچارین بێینەوە سەرئەرمەنەكان لەساڵی 1894و 1896 یەكەمجار كوشتاری ئەرمەنەكان بوو، بەڵام كوشتارگە سەرەكییەكە ئەوەبوو كەلەهەموو دنیادەنگی داوە، هی 1915 بوو كۆمەڵێ لەوبەڵگانەهەیە كەسێ كوچكەكەی ئیتیحادو تەرەقی و تلعەت و ئەنوەرو جەمال پاشاكان كەنامەی فەرمییە ئەڵێ ئەومیللەتە دەستنییشانكراوە كەبێ ئەوەی ناویان بهێنێ ئەبێ لەناوببرێن، واتە كردەوەكە زۆردیارە سنورەكانی زۆردیارە، ئەرمەنەكان چیان كرد، نزیكەی 100 ساڵە كۆمەڵێ لەدەوڵەتان قایلبكەن و پەرلەمەنەكانیان قایلبكەن بەهەبوونی جالییەكی ئەرمەنی زۆربەهێز لەووڵاتانە وەكو فەڕەنساو ئەمریكاو لوبنان هتد.. ئەمانە كەتوانیویانە كەقایلیان بكەن، بەڵام لەهەموو یەكێ لەووڵاتانە من لەوڵاتێكی بچوكی ئەوروپا دەژیم لەهۆڵەندا سەنتەرێكی تێدایە كە لێكۆڵینەوەی ئەرمەنی دەكەن بەڵگە كۆدەكەنەوە لەهەركوێ جالییەكی ئەرمەنی هەبێت خەریكی كارێكن واتە ئەرشیفكردن هەنگاوی یەكەمە بەبێ ئەرشیفكردنی ئەو روداوە بەبێ كۆكردنەوەی زانیارییەكان، هیچمان پێناكرێ.
تەها سلێمان: كورد ژمارەیەكی كەم نییە لەئەوروپا، بێگومان دابەشبوون بەسەر وڵاتانی ئەوروپا، تائێستا لەئەوروپا كورد توانیویەتی ببێتە جالییەو ئەگەرتوانیویەتی ببێتە جالییە ئەم جالیەیە رۆڵی لەكاركردن لەسەرئەم پرسەچییە؟ واتە پرسی ناساندنی جینۆسایدی گەلی كورد بەدنیای دەرەوە؟
دكتۆر جەبار قادر: جالییەی كوردی هەموومان دەزانین تازەیەیە لەئەوروپا، جالیەیەكی تازەیە واتە عادەتەن ئەوخەڵكانەی كەلەوەچەی یەكەم دەڕۆن ئەوانە دەتوانن رۆڵێكی وا ببیننن چونكە ئەوانە هاتونە لەوڵاتی خۆیانەوە، هەرلەونۆستالژیایە دەژیێن كەكەی دەگەڕێنەوە، واتەهەموو كوردێك كەڕۆیشتووە منداڵەكانی واڕاهێناوە كەئێمە دەگەڕێینەوە بۆكوردستان، ئیدی هی واهەبووە 20 ساڵی پێچووە هی واهەبووە 30 ساڵی پێچووە یا 40 ساڵی پێچووە پاشان بۆی دەركەوتووە كەناگەڕێتەوە، وەچەی دووەم لەوێ كەگەورە دەبن ئەمە وەچەیەك دەبێ زۆری یا كوردستانی نەبینیبوو، بەحوكمی ئەوەی هاتوچۆ نەبوو وەكو وڵاتانی ترنییە، بۆنموونە “تورك، مەغریب، ئیسپانی”و … ئەمانە هەموو ئەم جالیانە ئەتوانن سەردانی وڵاتەكانیان بكەنەوە، سەبارەت بەئێمە كوردی باشووری كوردستان هەتاوەكو دوای ساڵی 1991یش و دوای 1991یش هەتاچەند ساڵێك بەبۆنەی ئەو روداوانەی كەبەڕێزت و بینەرانیش باش دەیانزانی خەڵكێكی زۆركەم دەیتوانی بێتەوە، لەسەردەمی حكومەتی بەعسدا هەمووكەس نەیدەتوانی بێتەوەو خەڵكیش نەیدەوێرا بڵێ كەسێكم لەدەرەوەیەو لەدەرەوەیش دەزگاكانی هەواڵگیری عێراقی بەدوای ئەو كوردانەوەبوون، ئەوەی چالاكبوایە سیاسی بوایەن، لەبەرئەوە ئەوجالییە تائێستا جالییەكی وانییە بتوانێ كاری زۆر گەورەبكات لەهەندێ جێگەدا بۆنموونە لەوڵاتێكی وەكو سویددا كە بەژمارە جالییەكە رەنگبێ لەئەڵمانیا زۆركەمتربێ، بەڵام بەنەوعییەت ژمارەیەكی زۆر خوێندەواریان تێدایەو ژمارەیەكن لەكۆمەگاكەدا جێگەی خۆیان كردوەتەوە، نوێنەرانیان گەیشتونەتە پەرلەمان و خەڵكی رۆژنامەنوسیان تێدا پەیدابووە، لەبەرئەوە ئەوجالییە هەتاوەكو نەبێ بەجالییەكی كاریگەر لەنێوئەو وڵاتانەیا لەرێگای پەیدابوونی كەسانی رۆژنامەنوسەوە، ئەكتەرەوە، لەهەموو بوارەكانی ژیانی ئەو وڵاتەیا باسبكا كەئەو لەكوردستانەوە هاتووە، ئەوكوردە، خەڵك بیر بكاتەوە ئەم كوردستانە چییە؟ لەكوێیە؟ چییە؟ چیرۆكیان چییە؟ لەبەرئەوە ئێمە تاوەكو ئێستا كێشەی ئەوەمان هەیە، بۆنموونە جالییەی ئەرمەن پێش ئەوەی جالییە بكات لەكۆماری ئەرمینیای سۆڤیەتی كرا بەڵگە بەبەڵگە لێكۆڵینەوە كاری زۆر گەورەیان كرد، لەبەرئەوە شتێكی ئامادەیان خستە بەردەمی. هەموو بەڵگەیەك بگەڕێیت خەڵكێك كردویەتی لەم وڵاتەدا من نازانم دەزگایەك هەبێ بەیانی من بڵێم ئەمەوێ لێكۆڵینەوەیەك لەسەرئەنفال بكەم بەڵگەكانی ئەنفالم لەكوێ دەست ئەكەوێ بچم بۆی هەركەسێك هەوڵی داوە وەكو نووسەر وەكو توێژەر كۆمەڵێ بەڵگە دروستبكات، بەڵام لەكەمترین ئاستا نەمانتوانیوە وەك ئەرشیف و كاری دیكۆمێناری هەنگاوی پێویست بنێین.
تەها سلێمان: بەسێنتراڵ نەكردنی، لەسەركۆمەڵكوژی بەشێك لەپەرتبوون و پەرتەوازەی كاركردن دەگەڕێتەوە بۆخۆمان؟
دكتۆر جەبار قادر: كاك تەها هەموو قسەكردنێك لەسەربەجیهانیكردنی جینۆساید بەبێ ئەرشیفكردنی كردەوەكانی جینۆساید، بەڕاستی لەقسەیەكی سیاسی و پڕوپاگەندەیەك زیاتر شتێك نییە بەولاوە، ئیتر فیستیڤاڵ بكە كۆبونەوەی گریان بكە ئەمانە ناتوانێ بۆت بكا، بڕۆ لێرەوە بەریتانیاو ئەمریكا كۆنفرانس ببەستەو كۆمەڵێ خەڵك بانگ بكەو قسە بكە، بەمە نابێ پێش هەموو شتێك تۆبەبەڵگە بەئەرشیف بەوانەی لەئەنفال بەجێماوە، باسی مرۆڤەكان وەكو پاشماوە ناكەم باسی ئەو شتانەی كە لێیان بەجێماوە ئەمە بكەیت بەمۆزەخانە بەمۆنۆمێنت ئەوكەسانەی كەڕزگاریان بووە بەدەنگ و رەنگ ئەمە بەشێكە لەمێژووی زارەكی پێیدەڵێن و لەجیهاندا ئەمڕۆ زۆر كەڵكی لێوەردەگیرێ، بەتایبەتی لەكردەوەی جینۆسایددا دەتوانێ بەڵگەیەكی باشە، چونكە ئەوە بەڵگە زیندووەكانە.
تەها سلێمان: لەكاتێكدا ئێمە بەدەیان و سەدان كەس لەوانەی كە لەئەنفال بەجێمابوون و لەزیندانەكانی دبس تۆپزاوە نوگرەسەلمان گەڕابونەوە نەمانتوانی هەروەكو مێژووی زارەكی ئەرشیفی ئەوە بكەین كەبەچاوی خۆیان بینیویانە گیانیشیان لەدەستداو رۆشتیشن؟
دكتۆر جەبار قادر: بەڵێ ئەوانە رۆژ بەرۆژ ژمارەی ئەوانەی كەدەمێننەوە كەمتردەبێ بەهەمان شێوە كارەساتی هەڵەبجە ئەوانەی بەرچەكی كیمیاوی كەوتن هەموو رۆژێ لەرۆژنامەكاندا گوێت لێدەبێ یەكێكیتر لەبەركەوتەكانی كیمیاوی كوژرا، تۆ هەمووئەو بەڵگە زیندوانەی كەلەبەردەستدایە تاوەكوئێستا جێگەیەك كەهەوڵبدا، بێگومان ئەوانە بێزاربونەوە لەوەی كەخەڵكێك بڕواو چاوپێكەوتنێك و بڵاوی بكاتەوەو ئەوان پێویستیان بەشێوازێكیترە، كەش و هەوایەكی وای بۆبڕەخسێنی كەبەبێ ئەوەی ئەو هەستبكات ئەمە یەكێك هاتووەو بۆخۆی دەیەوێت وتارێك بنوسێ نەخێر ئەمە بۆكارێكی گەورەترە ئەمە كارەدەكات ئەمە ئەرشیفی دەكات بائەرشیفەكە بمێنێتەوە من ئەوەندەی نزیكەی رەنگە پازدە بیست ساڵێكە لەم بارەیەوە خەریكی خوێندنەوەو كۆكردنەوەو نوسینم شتێك لەم بارەیەوە بەڕاستی دەزگایەك ناوەندێك نیە، رەنگبێ ناوەند هەبێ بەو ناوانە بەڵام ئەو ئەركەی جێبەجێنەكردوە.
تەها سلێمان: ئەی پێشوازی كۆمەڵگای ئەوروپی بەوسیفەتەی كەجگە لەلایەنی نوسین و لێكۆڵینەوەو بەدواداچونی ئیشكردن لەسەرئەمەو كۆمەڵێك تاك كۆمەڵێك رێكخراو ئەگەر ژمارەشیان بچوك بوبێ لەسەرئاستی ئەوروپا نەوەستاون لەماوەی چەندساڵی رابردوودا كاریان كردووە جوڵاون دەرگای پەرلەمانەكانیان كوتاوە، دەرگای رێكخراوەكانی تایبەت بەكۆمەڵگای مەدەنیان كوتاوە، رەنگە گفتوگۆ لەنێوان روناكبیرو نووسەرو ناوەندەكانی رۆشنبیری بەشێك لەوڵاتانی ئەوروپا كرابێ بەوسیفەتەی كەبەڕێزت رۆڵێكی ئەرێنیت هەبووە لەم بوارەو بەگەواهی ئەوانەی كەلەنزیكەوە موتابەعەی كاركردنی تۆیان كردووە، قەسەكەم لەوەیە كۆمەڵگای ئەوروپی تاچەندپێشوازی لەم هەنگاوانە كردوە؟
دكتۆر جەبار قادر: هەڵبەتە كۆمەڵێك خەڵك هەیە بەڕاستی خەباتی زۆریانكردووە كاری زۆریان كردووە زۆر هیلاكبوون لەئەوروپادا، ئێمەدەبێ بەڕێزەوە باس لەهەوڵەكانیان بكەین یان هەندێك رێكخراو هەیە، بەڵام ئەمە دەمێنێتەوە، بەڕێزت پرسیارەكەت لەسەر شتێكی تربوو، ناساندنی جیهانی جینۆسایدی كورد وەكو كردەوەیەك لەسەرئاستی جیهاندا، لەهەموو ئەو كۆمەڵگا ئوروپیانەدا خەڵكانێك هەیەو پێم وایە ئێستە رەنگبێ لەهەموو كاتێ زیاتر خەڵكی دونیا ئاگای لەشتێك هەبێ بەناوی كوردو كوردستان، واتە ئەمە راست نییە ئەوپێشكەوتنە هەی، بەڵام ئەوەی ئێمە باسی لێدەكەین مەسەلەیەكی زۆر گەورەترە لەوەی كەتا ئێستا رویداوە ئەگینا ئەورێكخراوانەی كەهەبوونە لەبواری جینۆسایدو هەڵەبجەو رێكخراوەیەكی وەكو (چاك) بەڕاستی رێكخراوەیەك زۆرچلاك بوون زۆر هەوڵیان داوە زۆر پەیوەندیان كردووە كۆبونەوەیان كردووە، بەڵام ئەمە بتەوێ و نەتەوێ دەمێنێتەوە نەبووە بەهەمێكی گشتی كۆمەڵگای ئەوروپی ئەمە ماوەتەوە لەچوارچێوەی كۆمەڵێ خەڵكی مرۆڤ دۆستداو كۆمەڵێ سیاسی و جیهان دۆستدا كەلەچوارچێوەی هاوسۆزییەكی مرۆڤانە بۆئەم خەڵكەی كەتوشی ئەوكارەساتانە هاتووە زۆر نەچوەتەوە ئەوەی وەكو ئاكتێكی سیاسی لەلایەن دەسەڵاتدارەكانەوە لەلایەن هێزەكانەوە، من ئێستا پێش ئەوەی بێینە پڕۆگرامەكە لەگەڵ بەڕێزتا باسی ئەوەمكرد لەسەر بڕیارە نهێنییەكانی ئەنجومەنی سەركردایەتی شۆڕشی هەڵوەشاوە جا لەوێدا بیرمدەكرد بۆ نموونە كۆمەڵێك لەوشتانەی كەلەوێدا بڵاوكراوەتەوە هەڵبەتە رژێم نەیویستووە خەڵك بەگشتی پێی بزانێ، لەبەرئەوە بەنهێنی ماوەتەوەو تەنانەت لەژمارەی نهێنی (وقائعی عراق)ی كەرۆژنامەی فەرمی دەوڵەتی عێراقە بڵاوكراوەتەوە، لەوێدا زۆرترین پەیوەندیان بەرێككەوتەنەكانەوە هەیە لەگەڵ وڵاتاندا، بۆ نموونە دەبینی رێككەوتنەكان لەسەرەتادا كەبەعس هاتبوو لافی سۆشیالیزمی لێدەدا لافی دژایەتی ئیمپریالیزمی لێ دەدا، بەڵام لەگەڵ ئەوانە هاتن سەدام حسێن و ئەوەی كەشەڕی ئێران و عێراق دەبینین ئەووڵاتانەی كەبەكرێگرتەی ئیمپریالیزمی دادەنا، بەتایبەت لەوڵاتانی خەلیج دەبینین پەیوەندییەكی توندو تۆڵیان لەگەڵدا دەكات كاتێك لەگەڵ ئەمریكادا بەتایبەت دوای ئەوەی نوێنەرانی ئەمریكا هاتنە عێراق دەبینین ئیتر دەكرێتەوە، واتە هەندێ شتی تیایە زۆر سەیرە بۆ نموونە یەكێك لەو شتانە كەبینیم كۆمەڵێك كۆمپانیای ئەوروپی و ئەمریكییە ئەڵێ ئەمانە پێویست بەوە ناكات كەتۆمار بكرێن لەعێراقدا، وەكو هەرێكسە دانلۆپی بەریتانی بەكتری ئەمریكییە كۆمپانیایەكی كەنەدییە … ئەو بەرژەوەندییانە راستە لەدوایدا گۆڕا دوای داگیركردنی كوێت، بەڵام هەندێ لەوڵاتانی جیهان و بەتایبەتی زلهێزەكان هیچ لەقازانجیاندا نییە رۆژێك لەرۆژان دان بنێن بەو جینۆسایدانەدا، چونكە ئەوان چاودێرییان لەسەربوە.
تەها سلێمان: پێدەچێ كۆمپانیا گەورەیان كەتێوەگلاون سبەینێ لەئەنجامدا بەزیان بۆ ئەوانیش دەگەڕێتەوەو تەنانەت لەرووی مەعنەویشەوە؟
دكتۆر جەبار قادر: راستە بۆنموونە هەوڵێكی واهەبوو لەلایەن ئەوبرادەرانەی كەلەو رێكخراوانە بوون كەلەسەركۆمپانیا ئەڵمانییەكان كەیارمەتی چەكی كیمیاوی داوە، ئەوەی لەهۆڵەندا “ڤان ئان ڕات” كە دادگایی كرا هەوڵێكی زۆری كورد هەبوو، بەڵام تاوەكو ئێستا بۆنموونە دادگایەك وەكو ئەوەی دادگای یۆگسلافیا دروست بوبێ یان وەكو دادگایەك بۆ روەندا دروستبووبێ یا دادگایەك كەهەوڵ دەدرێ بۆسوریا دروست بكات بۆعێراق دروست نەبووەو یەكێك لەشتە خراپەكان ئەوەیە كەدەوڵەتی عێراق خۆی مۆری رێكەوتننامەی رۆمای نەكردووە كەهەڵبەتە ئەوكاتە لەسەرتاوە كردی و دوایی لێی پەشیمان بوەوە.
تەها سلێمان: پەیوەست بەمە تاچەند ئەگەرلەدوای روخانی رژێمی لەگۆڕنراوی بەعس دادگای باڵای تاوانەكانی عێراق دروستكرا، ئەگەر هەوڵبدرایە ئەم دادگایە لەدەرەوەی عێراقبوایە دادگاییكردنی سەرانی رژێم دادگاییكردنی ئەوانەی كەتۆمەتباربوون بەئەنجامدانی كردەی كۆمەڵكوژی و دواتر تاوانەكانیان بەسەردا ساغكرایەوە، چەندێك ئەمە كاریگەری دەبوو، مەبەستم ئەوەی لەسەر ئاستی نێودەوڵەتی ناساندنی كردەوەكە چەند كاریگەری دەبوو؟
دكتۆر جەبار قادر: بێگومان بەڕێزت دەزانی ئەودادگایانەی كەدەكرێ بۆنموونە هی میلۆسیۆڤیچ و … ئەوانە كەكرا تۆ ئەزانی ئەمە هەواڵێكە دنیا ئەیبینێ وەكو ئەوە نییە تۆ بڵێی رژێمێكی سیاسییە هاتوەتە سەردەسەڵات كۆمەڵێك تاوانكار دادگایی دەكات كەخەڵك لەو دیدەوە سەیری دەكات كەئەمانە دادگایكردنێكی سیاسییە لەبەرئەوە بەڕاستی ئەو دەرفەتە نەدرا بەعێراقییەكان بەگشتی و كوردیش بەتایبەتی بەوەی كەپێی دەڵێن عەدالەی ئینتیقالی و خەڵك بتوانێ رووبەڕووی نموونەی وەكو ئەوەی باشوری ئەفریقا كە كەس چاوەڕوانی دەكات لەوڵاتێكی وەكو عێراقدا بێتە كایەوە بەداخەوە. لێرە كەسێكی وەكو نێڵسن ماندێلا لەئارادا نەبوو كەبتوانێ ئەوكاریگەرییەی لەسەركۆمەڵگادا هەبێ لەبەر ئەوە ئەودادگایانە نەیانتوانی هەم بۆخۆیان ستانداردو پێوەرەكانیان بەوشێوەیە نەبوو كە لەجیهانی دیموكراتی و ئازاددا بەدادگایەكی زۆر بێلایەنانە سەیربكرێ، هەرچەندەكە تاوانەكانی ئەوانە زۆر دوورن، بەڵام یەك كێشەیەك هەیە لەودادگا نێودەوڵەتییانەدا ئەوانە دەزگا نێودەوڵەتییەكان كێشەیەكی بیرۆكراتی زۆر گەورەیان هەیە تۆدەزانی كەهەتاوەكو یەكێك دەگیرێ و هەتاوەكو دادگایی دەكرێ جاری واهەیە چەندساڵێك دەكێشێ جائەو هەموو كارەساتە گەورەیەی لەعێراقدا رویدابوو ئەگەر بەڕێگەی دادگایی نێودەوڵەتی و ئەوانە بكرێ رەنگبی دەیان ساڵی ببردایە، بەڵام ئەوەی لەعێراقدا كرا پێم وایە بەشێوەیەك كرا، راستە فرسەتێكی زۆردرا بەوتاوانكارانە بۆخۆیان وتاری سیاسی خۆیان پێشكەش بكەن، بەڵام لەهەمان كاتتدا بۆنموونە مەسەلەی لەسێدارەدانی سەدام حسێن بەوشێوەیە رەسمگرتن و … وایكرد بەتایبەتی لەوڵاتانی ئیسلامی و عەرەبی كۆمەڵێك هاوسۆزی بۆ پەیدا بكەن لەكاتێكدا كابرایەكی تاوانكاری وا نەدەبوایە هیچ رێگەیەك بدرێ هیچ جۆرە هاوسۆزییەكی بۆ دروستبكرێ.
تەها سلێمان: ئێمە لەكۆی گفتوگۆكردن و تێگەیشتن، كەپەرتین پەرش و بڵاوین پەرتەوازەین لەكاركردندا، بەڵام دەمەوێ ئەوەم گوێ لێبێ خۆم و هەم بینەرانیش، لەسەر ئاستی ناوخۆ چ ئامادەكارییەك بكەین یان چۆن ئامادەكارییەك دەمانگەیەنێتە كۆمەڵگاكانی دەروەی كۆمەڵگای كوردی بۆناساندنی تاوانی جینۆساید لەسەر ئاستی دنیا؟
دكتۆر جەبار قادر: من لێرە هەرجۆرە كۆبونەوەو كۆنفرانسێك پەیوەندی بوبێ بەئەنفالەوە بەكردەوەكانی جینۆسایدەوە بەهەڵەبجەوە هەمیشە باسی ئەوەمكردووە لەگەڵ ئەو كەسانەی كەبەرپرسیشن لەوكەیسانەش، هەمیشە باسی ئەوانەم كردووە كەبەلای منەوە بۆ نموونە ئەرشیف و ئەوەی لەئەنفالەكاندا بەجێماوەتەوە وەكو مۆزەخانەو مۆنۆمێنت وەكو بەڵگە زۆرگرنگن، تۆماركردنی شایەتییەكانیش ئەنفالیش و هەندێ كەس بەتایبەتی لێرەدا رەنگە كاك عارف قوربانی و بەڕێزت و عەلی بەندی كاری باشیانكردووە لەو بوارانەدا و هیوادارم بەردەوامبن هەموو ئەمانە تۆماربكرێن و هەڵبگیرێن، بەڵام بەڕەنگ و دەنگ، چونكە ئەمە بەڵگەی گرنگە، ئەمەكارێكە هی رۆژێك و دوو رۆژ نییە، من هیوادارم دەست لەوشتانە بەردەین بەفیستیڤاڵ و شتی وا ناتوانین، راستە ئەو روداوانەی هێڵانەوەی ئەو روداوانەی بەزیندووی بۆنەوەكانی داهاتوو، كارێكی زۆر گرنگەو كردنی بەبەشێك لەپرۆگرامی خوێندن، ئەمانە هەمووی كاری گرنگن لەسەربنەمای ئەوئەرشیفانە بتوانین كۆمەڵێ كادری باش پسپۆڕ لەبواری جینۆسایددا بەتایبەتی لەوڵاتانی كەئەزمونیان لەخوێندندا هەیە درووست بكەین، ئێمە ئەوئەزمونەمان نییە ئەم كادیرانە ئامادە بكەین بەرێزت دەزانیت ئەوبەڵگانە بۆنموونە ئەو مێژوونوس نییە پێویستیان بەخەڵكانێك هەیە رەنگبێ لەتاقیگەدا كاربكەن ئەوبەڵگانە هەمووی پێویستی بەوەیە جاكارەكە زۆر گەورەیەو مرۆڤ دەترسێ بڵێت دەزگایەك دروست بكات، چونكە لەم وڵاتە زۆر دەزگا دروست دەكرێ بەناوی زل، بەڵام بەبێ ناوەڕۆك لەبەرئەوە هیوادارم كارێكی جددی بكرێ و هەنگاو بەهەنگاو، بەڵام لەسەربنەمای زانستی دروست بۆئەوەی ئێمە بتوانین ئەوەی هەمانە بیخەینە پێش جیهان بۆئەوەی جیهان بتوانێ ئەوەی ئێمە داوای لێ دەكەین ئەوكردەوەیە بەجینۆساید بناسێنێنێ.
