بەرەویادی ئەنفال ………………….هۆمەر محەمەد

نیسان 08, 2022 Omer ئه‌نفال 1

---

بەرەویادی ئەنفال

هۆمەر محەمەد
٨ی نیسانی ٢٠٢٢ سلێمانی

رۆژی ٢٢ی شوبات دەستپێکی یەکەم قۆناغی پەلامارە سەربازییەکانی ئەنفال بوو بۆسەردۆڵی جافایەتی و شارباژێر مانگێک دوای ئەوە ٢٢ی ئازار قۆناغی دووەم بوو بۆسەر ناوچەی قەردەداغ و دوێنێ ٧ی نیسان یادی یەکەم پەلاری ئەنفال بوو بۆسەرگەرمیان، و رۆژی ٣ی ئایاریش یادی ئەنفالی قۆناغی چوارەمەو ئیدی هەر قۆناغەو رۆژێکی بۆ یادکردنەوە هەیە، رۆژی ١٤ی نیسانیش یادەوەری سەراسەری تاوانی ئەنفالە کە لەو رۆژەدا زۆرترین خەڵک لەگوندی مللەسورەی گەرمیان کۆکرانەوەو بەرەو قەڵای قۆرەتوی مەیدانیان بردن .کە ئەوسا بارەگای تیپی ٢١ی سوپای عێراق بوو بۆکاروباری ئەنفال چۆڵکرابوو.

ئەوەی ئێستا قسەی لەبارەوە دەکەین ئەنفالی گەرمیانە کە بەسێهەم قۆناغ تۆمارکراوە.

ئەم پەلامارەی ئەنفال بەپێشەوایەتی بارق عەبدوڵا حاجی حنتە بەڕێوەچوو لەناو قۆناغەکانی تری ئەنفالدا خوێناوی ترین پەلاماربوو، ئاسەوارەکانیشی کاریگەرترن لەوانەی تر، ئەمە بەو واتایە نایەت کە قوربانیانی هیچ قۆناغێک کەم بکەمەوە.

لەم بەسەرکردنەوەیەدا باسی ئەوەناکەم ئەنفال چۆن رویداو کەی رویداو لەچەند قۆڵەوە هێرشکرایە سەرگەرمیان، بەڵکو ئەوەی بەلامەوە گرنگە نیشانی بدەم، تاوانەکە چی بۆ بەجێهێشتین و ئێمە لە دوای ئەنفال چیمان کردو چ پەندێکمان لێوەرگرتووە؟ بەڵام پێم باشە لەسەر شەڕی تازەشار کەمێک بووەستم لەبەر دوو هۆکار یەکەم لەبەرئەوەی یەکەم رووبەرووبوونەوەی پێشمەرگەو هێزە پرچەکەکەی ئەنفال بوو، کەدەکرا خەڵک پەندی لێوەربگرن چونکە دوو ڕۆژ دوای ئەم شەڕە هێزەکانی جاش و سوپا لەهەموو لایەکەوە پەلاماری ناوچەکەیاندا. دووەم لەبەرئەوەی بەرگریکاران تەنها کورد نەبوون بەڵکو هەندێک لەپێشمەرگەکانی حزبی شیوعی عەرەب بوون !

سەبارەت بەشەری تازەشارو یەکەم دەستپێکی پەلاماری ئەنفال قسەی جیاواز هەیە، بەڵام من هەوڵدەدەم لەم بەسەرکردنەوەیەدا شتێکی تازەتر لەبارەیەوە بڵێم، کە پشت بە سەرچاوەی جیاوازو تاڕادەیەکی زۆریش باوەڕپێکراو دەبەستم لە ڕێکخراوەکان پشت دەبەستم بە راپۆرتەکەی مێدیل ئێست وۆچ و لەشایەتحاڵەکانیش پشت دەبەستم بەوانەی کە لەروداوەکەدا بوون یان زۆر لێیەوە نزیک بوون.

بەرەبەیانی رۆژی ٧ی نیسانی ١٩٨٨ سوپاو جاش لە دوزخورماتووەوە کەوتنە جوڵەو هێرش بۆ سەرگەرمیان دەستی پێکرد، لەیەکەم وێستگەدا دەستەیەک پێشمەرگەی یەکێتی و دەستەیەکی حزبی شیوعی بەسەرکردایەتی نازم رەشید ئەحمەد کە بە نازمه‌‌ بچکۆل ناسرابوو، لەگەڵ فەرماندەیەکی حزبی شیوعی بەناوی سامی مصطاف عبدالامیر ناسراو بە ملازم سامی، له‌ گوندی تازەشار لە بناری گل ناوچەی قادرکەرەم پلانی روبەروبوونەوەی سوپایان داناو دامەزران ئەگەرچی ژمارەی پێشمەرگەکان کەم بوون و چەکەکانی دەستیشیان سوک بوون بەڵام توانیان هەتا ئێوارە بەرگری بکەن، سەرئەنجام هەتاسەر بەرگەی هێرشەکەی ئەنفال و ئاگربارانی فرۆکەو تۆپخانه‌ی سوپای عێراقیان نەگرت و لەکۆی ٢٢ پێشمەرگە تەنها دوو کەسیان دەربازبوون ئەوانی دی هەموویان لەبەرگریدا شەهیدبوون . هەرچەندە باس لەوەدەکرێت لەیەکەم شەڕی ڕوبەروبوونەوەدا سوپا چەکی کیمیایی بەکارهێناوە، بەڵام بەپێی بەدواداچونم و بەپێی شایەتحاڵەکان بەتایبەت ئاسۆبیارەیی کە بەشداری شەرەکەبووە ئەوە رەتدەکەنەوە لەتازەشار چەکی کیمیایی بەکارهاتبێت. بەڵام هێرشەکە هێندە سەخت و پڕچەک بوو تەنانەت هەتا ئێوارە تاقە یەک خانوو بەپێوە نەما. هەرچەندە هەندێک لە خەڵكی گوندەكانی دراوسێ دەڵێن كە سوپا لە تازەشاردا چەكی كیمیایی بەكارهێناوە. پیاوێكی خەڵكی كانی قادری خواروو لەبناری گل بەمیدڵ ئیست  وۆچی ڕاگەیاندووە كە بە ڕادیۆ گفتوگۆی بێتەلی وەرگرتووە و ئەفسەرە فەرماندەكە وتوویەتی گازتاقە ڕێگەیە بۆ تێكشكاندنی بەرگرییەكە(14), پاشان شایەتەكە فڕۆكەی هۆكەر هەنتەری بەریتانیی بینیوە تازەشاری بۆردمانكردووە و گەواڵە دووكەڵی سپیی زۆری لێپەیدا بووە. سەعاتێك لەوە و دواش سوپا چووەتە ناو دێوە و تەواوی بەرگریكەران كوژراون. مێدیل ئێست ۆچ لەگەڵ زۆر کەس و سەرچاوەی تردا چاوپێكەوتنیان کردووە، ئەوان رایان وایە کە بەڵگەی قەناعەت بەخش دەدەنە دەستەوە كە پەلامارێكی لەو جۆرە بووە. بەڵام بەپێی بەدواداچونی من ئەو باسە لەسەر بنەمای قسەی خەڵک بووە یان لەبەر ئەوەبووە کەوا ڕژێم چەکێکی بەکارهێناوە دوکەڵەکەی رەنگاو رەنگ بووە، سەبارەت بە شەڕی تازە شار زۆر شایەتحاڵم دواندووە یەکێک لەوانە واحید عەبدولی گوندی کانی قادرە کە دواتر ئەنفالکراو لەگۆرێکی بەکۆمەڵی بیابانەکانی رومادی دەربازی بوو، واحید دەلێت من نەم بینی چەکی کیمیایی بەکار بیت بەڵام ئەو دەنگۆیەش هەبوو خەڵکیش تۆقیبوون، یەکێکی تر لەو کەسانەی پشتم پێی بەستووەو پێشمەرگەیەکی حزبی شیوعی بووە، کە لەتازەشار بەشداری شەڕی کردووە (ئاسۆ بیارەیی)ییە ئەو جگەلەوەی قسەی بۆمن کردووە زیاد لەجارێک ئەوەی پشتراستکردووەتەوە کە لە تازەشار هەموو چەکێکیان بەکارهێنا بەڵام کیمیایی نا.

ئەوەی لەتازە شارهەتا ئێستا نامۆیە، ژمارەی شەهیدەکانە، چونکە لەو شەڕەدا ٢٠ پێشمەرگە شەهیدبوون، بەڵام تەنها روفاتی ١٥ یان دیارە، وەک لەراپۆرتەکەی ئیستخباراتدا هاتووە ١٥ پێشمەرگەبوون، لە دوای روخانی بەعسیش ڕوفاتەکانیان لەو سەربازگەیە دەرهێنانەوەو هەر ئەو ١٥ کەسە بوون، کە ئێستا لە گۆرستانەکەی دوز نێژراون بەڵام روفاتی ئەوانەی تر هەتا ئیستا نادیارە ؟! میدیل ئێست ۆچ نوسیوێتی : شەوی ١٠ی نیسان ئیستیخباراتی تووزخورماتو برووسكەی كردووە بۆ مەنزوومەی ڕۆژهەڵات كە “لاشەی ١٥ تێكدەر لابراون و لە نزیك فەرماندەیی كەرتی سەربازیی تووزەوە نێژراون. لە پێش ناشتندا وێنەیان گیراوە و بە نووسراوێكی تایبەتی دەنێررێت. نوسراوەکەی ئیستخباراتی دوز ژمارە ١٩٣٣٤ لەرۆژی١٠ی نیسانی ١٩٨٨ واتا سێ رۆژ دوای شەرەکەی تازەشاربووە.  جێگەی ئاماژەیە من بۆخۆم چوومەتە سەرگۆڕی ئەو ١٥ شەهیدەی تازەشار لەخورماتوو.

قسەکردن لەزەرەرو زیانی گەرمیان لەروی گیانی وماڵییەوە بەوتارێک و کتێبێک و دوان تەواو نابێت، زیانەکان لەهەموو روویەکەوە هێندە زۆرن بەئاسانی پۆلێن ناکرێن، بۆ ناسینی بەعس و درندایەتی سەرانی بەعس و ئەفسەرە جەلادەکانی پێویستە ئەنفال بناسین. بەڵام ئەوەی جێگەی نیگەرانییە ئەوەیە کە کورد بەسیاسی و رێکخراوو روناکبیرییەوە نەیانویست و نەیانهێشت کاربۆ ئەم دۆسێیە بکرێت. قسەی زۆرکراو کاری کەم .. رەنگە تەنها سەردانێکی تازەشارو نەبوونی مۆنۆمێنتێک بۆ ئەو پێشمەرگانەی ئازایانە بەرگریان کرد بەس بێت بۆسەلماندنی ئەو ڕایەی سەرەوەم . کێ دەڵێت وانییە بابفەرموێ بۆ دیالۆگێک و قسەی حسابی .

لەم قۆناغەدا تەنها دۆسێیەک وەک کاریگەری ئەو تاوانە دەخەمەڕوو کەئەویش چیرۆکی دوو کەنیشکی گەرمیانییە کە دوو ئامۆزای یەکتری بوون و ژن بەژنیان پێکرابوو، هەردوکیان چیرۆکێکی هاوبەش و ئازارێکی هاوبەشیان هەیە، بەڵام مێدیا وەک یەک ئاوڕی لێنەداونەتەوە.

چیرۆکی بوخچەکان

مرییەم وفریا دوو کەنیشکی گوندی تیلەکۆی گەرمیانن و ئامۆزای یەکترین، باوکیان ساڵح وسابیر جوتیار بوون و ژیانێکی هەژارانەیان هەبوو. ئەم دوو برایە کە کوڕوکچەکانیان پێگەیشتن، بەداب و نەریتی باوی کۆمەڵایەتی ژن بەژنیان کرد. دوای ئەوەی ڕەزامەندی کورەکانیان (ئەنوەرو کەریم) وەرگرت، بۆخۆیان پێکهاتن. لە مایسی ساڵی ١٩٨٧مەلای گوند مارەی بڕین و شیرینیان خواردەوە. لەسەربنەمای ئەم ڕێککەوتنە مرییەم بووە دەستگیرانی ئەنوەرو فریاش بووە دەستگیرانی کەریم، هەرچوار دەستگیرانەکان ئامۆزای یەکتری بوون.  

بێ ئاگا لەوەی عەلی کیمیایی گەمارۆی ئابوری خستووەتە سەرگوندەکان، سابیر واتا باوکی فریا دەچێت لە دوزخورماتوو جلی بوکێنیان بۆ بهێنێ، بەڵام لەبەرئەوەی هاتووچۆ لەشارەوە بۆگوندو لەگوندەوە بۆشار قەدەغەکراوە و بریارەکە لەلایەن نوسینگەی باکوری حزبی بەعسەوە دەرچووە ناتوانێت بچێتەوە بۆ گوندەکەیان. ناچار بەدزی و بەقاچاغدا دەگاتەوە  تیلەکۆ .

لەم دۆخە ئاڵۆزەدا (فریاو مریەم) بە زەحمەتێکی زۆر لە دوزخورماتووەوە جلی بووکێنیەکانیان گەیەنرایەوە گوندی تیلەکۆ. باوکی فریا دەڵێت: کە جلی بووک ئامادە بوو” بەنیاز بووین ئەم (هەفتەنا، ئەوی تر) زەماوەند بکەین”

ئەنفال نەیهێشت زەماوەند بکرێ

سەرەتای بەهاری ساڵی ١٩٨٨ تیلەكۆ کەوتە بەر پەلاماری ئەنفال، هەموو گوندنشینەکان گیران و خانووەکان لەگەڵ زەوی تەختکران. ئەنوەرو كەریم گیران‌ و ئیتر جارێکی تر نەبینرانەوە، بەڵام (فریا و مرییەم) بەرێکەوت ڕزگاریان بوو، ئیدی خەونی دەستگیرانەکان هەر لە دڵاندا مایەوە و هەرگیز نەگەیشتە ئاکام، بەڵكو بوونە چوار مەخلوقی دڵشكاوی دەستی ستەمكاری بەعس.

چاوەڕوانی

فریاو مریەم ساڵانێکی زۆرچاوەڕوانی دەستگیرانەکانیان بوون ئەوان زۆر دڵخۆش بوون بە ڕاپەڕین، بەڵام جگەلە چاوەڕوانیەکی کوشندە هیچی پێنەبەخشین، روخاندنی ڕژێم لەساڵی ٢٠٠٣ تۆوی ئومێدی لادروستکردنەوە، بەڵام مژدەی گەرانەوەی دڵخوازەکانیان نەبینی، بەڵکو هەڵدانەوەی سەدان گۆری بەكۆمەڵ کۆتایی بە چاوەڕوانی هێناو ئیدی ئەوانیش بە دلشکاوی بوخچەکانیان وا پێچایەوە کە بۆ هەتا ئەبەد نەیکەنەوە و لە دوای ئامۆزاكانیان هاوسەرگیری لەگەڵ کەسی دی نەكەنەوە.  ئەوان هەردوكیان جلی بوكێنیەكانییان بەرێزوسۆزەوە هەڵگرت .

نادادی

چیرۆکی (مریەم) و بوخچەکەی زۆری لەبارەوە وتراوە، بەڵام زۆر کەم لەبارەی (فریا)وە وتراوە ئەمەش نادادپەروەری میدیایە لەروماڵدا.

(فریا)یش وەكو (مرییەم) هەتا ساڵی ٢٠٠٦ جلی بوکێنیەکەی وەک یادگارییەکی بەنرخ لەلای خۆی هەڵگرتبوە، بەڵام كە نەخۆشی ‌و هەژاری تەنگی پیێهەڵدەچنی، ئیدی ئەویش ناچاردەبیێت بەشیێك لە جلی بوكیێنیەكەی بفرۆشێ‌ بۆخەرجی نەشتەرگەریەكەی  !

یەکێک لە کەموکوڕی یاسای ماف وئیمتیازی کەسوکاری شەهیدان وئەنفالکراوان، ئەوەیە هیچ برگەیەکی تێدانیە بۆ مافی کەسانی هاوشێوەی ئەم دوو مرۆڤە دڵشکاوە.

گرفتەکە لەکوێدایە ؟

لەبەرئەوەی لەدادگا گرێبەستی هاوسەرگیرییان نەکردووەو هەر لەلای مەلا مارەکراون، هیچ ماف وئیمتیازێکی ئەنفالکراوان نایانگرێتەوە. چونکە بەپێی یاسا هشتا کچن !

میدیا گرنگی بەیەکێکیانداوەو یەکێکیانی فەرامۆش کردووە.

میدیا زۆر باسی مرییەمی کردووە، فیلمی لەبارەیەوە دروستکراوە، بەهۆیانەوە جل وبەرگەکەی لە مۆزەخانە پارێزراوە.

بەڵام فریا ئاوڕی لێنەدراوەتەوەو بە ناچاری بۆ نەشتەرگەرییەکی خۆی جلی بوکێنیەکەی فرۆشت !

هەردوکیان لەئازاردا یەکسانن و لەمافدا بێبەشن. چونکە ئەم دوو دەستگیراندارە ناچنەخانەی سودمەندانی یاسای ماف وئیمتیازی کەسوکاری شەهیدان و ئەنفالکراوانەوە. بەواتایەکی رونتر چونکە بێوەژن نین. هەتا دایک وباوکیشیان لەژیاندا بن ناتوانن ببنە وارسی براکانیان .. مرییەم ساڵی ٢٠٠٩ کۆچی دوایی کرد کەواتە هەرگیز نەیتوانی نەک لەئیمتیازی دەستگیرانەکەی تەنانەت لەهی براکەشی سودمەندبێت.

تێبینی : یەکەم جار کەچیرۆکی مرییەمم بڵاوکردەوە کاک عاسی فرود بۆی گێڕامەوەو هەرئەویش وێنەی مرییەم و بوخچەکەی پێدام و لەژمارە (٤)ی گۆڤاری ئەنفالستاندا بڵاوکرایەوە.

سەرچاوەکان

• سەردانی مەیدانی
• فیلمی : کی عەلقەی بووکێنیەکەی فراندم ؟ سیناریو دەرهێنانی محەمەد سەید
• گۆڤاری ئەنفالستان ژمارە (٤)
• گۆڤاری ئەنفالستان ژمارە    ( ١١) 
• گەشتەکانی ئەنفالستان سێ بەرگ
• جێنۆساید لەعێراق و پەلاماری ئەنفال بۆسەرکورد – چاپی دووەم خانەی وەرگێران- ٢٠٠٤ وەرگێرانی محەمەد حەمە ساڵح توفیق .

---

(14) ئەوکاتە لەلای پێشمەرگەو خەڵكی گوندەكانیش رادیویەکی بچوک هەبوو پێیاندەگوت سلڤەر کەناڵێکی ئێف ئێمی تێدابوو، بەهۆیەوە گوێیان لەقسەی فەرماندەکانی سوپاو کۆپتەرەکان دەگرت و دەیانزانی چ فەرمانێک دەدەن  .

سه‌رنجه‌كان

---