سه‌ردێره‌كان
- تاوانی ئەنفال و زیانە کلتوورییەکانی کورد لەکوردستانی باشوردا. هۆمەر محەمەد
- ڕۆڵی سینەما لە پاراستنی یادەوەری ئەنفالدا – وانەیەک لە هۆڵۆکۆستەوە
- سەرنجێک لەسەر دەرکەوتنی (بەراء) هۆمەر محەمەد
- الإجرام بصيغته القانونية 2 جريمة إسقاط الجنسية والترحيل – قرار (٦٦٦)
- دیسانەوە دۆسێی ١٨ کچە فرۆشراوەکە لەنێوان ساختە و ڕاستیدا. هەڵوەستەیەک لەسەر قسەکانی کاک شۆڕش حاجی
لە تەعریبەوە تا ئەنفال ……………. خەبات عەبدوڵا
لە تەعریبەوە تا ئەنفال ……………. خەبات عەبدوڵا
بەدرێژایی مێژوو، پێش دامەزراندن و پاش دامەزراندنی دەوڵەتی عێراق، هیچ رژێمێك هێندەی بەعس حسابی بۆ (مەترسی كورد) لەسەر پاشەڕۆژی عێراق و دەسەڵاتەكەی نەكردووە.
لە سۆنگەی ئاسایشی ناوخۆیی عێراقی بەعسەوە، كورد یەكەمین و گەورەترین مەترسیە لەسەر ئاستی ناوەوە. بۆ بەگژداچوونەوەی ئەو مەترسییە، بەعس پلانی جەنگێكی بێ‌بڕانەوەی بۆ تەفروتوناكردنی هێزی مرۆیی كورد پیادە كردووە. بەعس بەشێوەیەكی سیستماتیكی و قۆناغ بە قۆناغ كەوتە دەستنیشانكردن و سنور بۆ كێشانی ژمارەی كورد، ئەویش بەسێ رێگەی جیاواز، یەكەمیان تەعریبكردن، دووەمیان راگواستن و، سێیەمیشیان قڕكردن بوو.
لە ئیدەی بەعسەوە، كورد كەمینەیەكی نەتەوەیی و كوردستان بەشێكی خاكی عێراقە، كورد میوانی خاكی عەرەبە و بەوپێیەش جگە لە كۆمەڵێك مافی كلتوری و پێكەوەژیانی هەمیشەیی لەگەڵ عەرەبدا، هیچ مافێكی تریان نییە. بەعس لەڕێی دەستكاریكردنی سەرژمێرییەكان و دەستێوەردانی راستەوخۆ بۆ كەمكردنەوەی ژمارەی كورد، چەندین خێڵ و ئاین و ئایننرا و تەریقەتی لە كورد دابڕی و لەساڵی 1977دا بڕیارێكیان دەركرد كە بە گوێرەی ئەو بڕیارە چەندین عەشیرەت و پەیڕەوكەرانی ئاینی جیاجیای كوردستان بەعەرەب لەقەڵەم دران و لەناونووسی گشتی 17/10/1977دا عەرەب نوسیان كردن، لەوانەش (یەزیدییەكان، كیكان، گەرگەری، شەبەك، گێژ، باڵانی، ساڵەیی، شێخ بزێنی، دیانەكانی كوردستان‌و شێخ‌و سەیدەكانی كوردستان).
روپێوی خاكی كوردستانی باشور بە زۆرتر لە (85000 كچگ) دادەنرێت، لەو رووبەرەدا مەڵبەندی پێنج پارێزگا: سلێمانی، كەركوك، هەولێر، موسڵ و دهۆك و سی و حەوت قەزا و سەد وسی ناحیەی تێدەكەوێت.
ئەو رووبەرە بەشی هەرە گەورەی چڕی دانیشتوان و سەرچاوە بێ‌شومارەكانی نەوت و ئاو و كانزاكانی هەموو عێراقی ئێستای تێدەكەوێت. بەپێی ئەو سنورەی كە لە ساڵی 1974دا بۆ ناوچەی ئۆتۆنۆمی دانرا و بەعس بە كوردستانی لەقەڵەمدا، تەنیا (36.347 كچگ)ی لەو روپێوە هێشتەوە كە مەڵبەندەكانی هەرسێ پارێزگای سلێمانی و هەولێر و دهۆك و بیست‌ویەك قەزاو، حەفتا ناحیەی لەخۆگرتووە. بەمەش زۆرترلە(48.653 كچگ)ی لەخاكی كوردستانی باشور دابڕی وهەمووناوچە ستراتیجییەكانی كەركوك و موسڵ‌وخانەقین و دەوروبەریانی لەسنوری ناوچەی ئۆتۆنۆمی دەرهێنا و بەخاكی عەرەبی لەقەڵەم دان و بەكاوەخۆكەوتە تەعریب كردنیان. سیاسەتی تەعریب، راگواستن و نیشتەجێكردنی زۆرە ملێیانەی بەدوای خۆیدا هێنا. هەر لەسۆنگەی ئاسایشی ناوخۆیی عێراقەوە، راگواستنی كورد چەند هۆكارێكی بۆ كراوەتە بنەما، كە بە پێی ئەو هۆكارانە چەندین ناوچەی جیاجیای سەر بە كوردستانی باشور لە خەڵكەكەی چۆڵكران و بە هێزی سوپاو دانیشتوانی عەرەب پڕكرانەوە.
هۆكارەكانی راگواستن جیاوازن، گرنگترینیان ئەمانەن:
1- راگواستن بە هۆی تەوەرە ستراتیجییەكانەوە: كە قەزاكانی بەدرە و مەندەلی و خانەقین و شێخان و تلكێف و تەلەعفەر و شنگار و بەشێك لە قەزاكانی توز و زاخۆی گرتۆتەوە.
2- راگواستن بەهۆی ناوچە نەوتاوییەكانەوە: قەزای كەركوك و هەریەكە لە قەزاكانی دوبز و كۆیەی گرتۆتەوە.
3- راگواستن بەهۆی ناوچە سنورییەكانەوە: قەزاكانی هەڵەبجە و پێنجوێن و شارباژێڕ و دوكان و پشدەر و چۆمان و رەواندز و زێبار و ئامێدی و زاخۆی گرتۆتەوە.
4- راگواستن بەهۆی جەنگی كوردستانەوە: هەموو گوند و ئاواییەكانی كوردستانی گرتۆتەوە كە هێزی سوپا ناتوانێت راستەوخۆ بیانخاتە ژێر كۆنترۆڵی خۆیەوە.
ئەنجامی ئەم سیاسەتە، لەنێوان ساڵانی 1968-1982دا پتر لە (200000) كوردی فەیلی لە شارەكانی بەغدا و قەزاكانی بەدرە و مەندەلی و خانەقین دەركران و رەوانەی ئێران كران. بەشی زۆری ناوچە راگوێزراوەكانی سنور و ناوچە نەوتاوییەكانیش بەرەو قوڵایی شار و شارۆچكەكانی سەر بە ناوچەی ئۆتۆنۆمی كۆچیان پێكرا و لە ئۆردوگای زۆرەملێدا نیشتەجێكران. بۆ ئەو مەبەستەش تەنیا لە پارێزگای سلێمانیدا، عێراق (29) ئۆردوگا و، لە پارێزگای هەولێردا (16) ئۆردوگا و، لە پارێزگای دهۆكدا (14) ئۆردوگای زۆرەملێی دروستكردبوو. لە ساڵی 1985 بەدواوە و لەگەرمەی جەنگی عێراق- ئێران‌و، عێراق- كوردستاندا، سیاسەتی سوتماككردنی كوردستان ئاقارێكی مەترسیداری گرتەبەر، ئەو سیاسەتە لە ماوەی تەنیا چوار ساڵدا تا كۆتایی هاوینی 1988 كە پرۆسێسەكانی ئەنفال گەیشتنە ترۆپك، لە كۆی (4654) گوندی سەر بە هەر سێ پارێزگای سلێمانی و هەولێر و دهۆك، (4006)گوندی لەگەڵ خاكدا تەختكران و سوتێنران. لە كۆی (2035) گوندی تەنیا سەر بە پارێزگای سلێمانیدا، سەرجەم (1992) گوندی خاپوركران. لەپارێزگای هەولێریشدا لەكۆی (1496) گوند، سەرجەم (1205) گوندی خاپوركران. دواجار لە پارێزگای دهۆكدا لە كۆی (1123) گوند، سەرجەم (809) گوندی خاپوركران. ئەمە سەرەڕای كاولكردنی سەدان گوند و دەیان قەزا و ناحیەی سەر بە ناوچە كوردنشینەكانی دەرەوەی ناوچەی ئۆتۆنۆمی.
پێش پرۆسێسەكانی ئەنفال، بەشێكی زۆری دانیشتوانی ئەو ناوچانەی رادەگوێزران دەبرانە ئۆردوگاوە. بەڵام ئەنفال لەدەرەوەی راگواستندا ئامانجە شاراوەكەی بەعسی لەپشتەوە بوو، ئامانجی كەمكردنەوەی ژمارەی كورد ئەگەر بە قڕكردن و قەڵاچۆكردنیش بێت.جینۆساید كەرەشەكوژی و قڕكردن دەگرێتەوە، یەكێكە لەو تاوانانەی كەبەپێی بڕیاری نەتەوە یەكگرتووەكان نەك هەردژ بەوكەسانەیە كە كارەكە دەیانگرێتەوە، بەڵكو تاوانێكە دژ بە مرۆڤایەتی.
بەپێی ئەو كۆنڤێنشنەی كەنەتەوە یەكگرتووەكان بە تێكڕای دەنگ قبوڵی كرد و لە (12/1/1951)ەوە كاری پێدەكرێت، پێناسەی قڕكردن بە یەكێك لەم هەڵسوكەوتانەی كەبە ئەنقەست بۆ لەناو بردنی سەرجەم یان بەشێك لەگروپێكی نەتەوەیی یان نەژادیی یان ئایینی ئەنجام دەدرێت، پێناسەكراوە:
أ- كوشتنی ئەندامەكانی گروپێك “نەتەوەیەك”.
ب- زیانگەیاندن بەتەواوی ئەندامانی گروپەكە، چ لە ڕووی فیزیكییەوە، چ لەڕووی عەقڵییەوە.
پ- دانانی گروپەكە لە ژێر باودۆخێكی ئەوتۆ كە ببێتە هۆی لەناوچوونی هەموو یان بەشێكی ئەندامەكانی.
ت- رێگاگرتن بە هەر شێوەیەك لە زاووزێ و گەشەكردن لە ناو گروپەكەدا. ج- بە زۆر مناڵ گواستنەوە لە گروپێكەوە بۆ گروپێكی تر.
بەپێی ئەم كۆنڤێنشنە بێت، عێراق پێش پرۆسێسی ئەنفالەكانیش لە ساڵی 1988دا، جینۆسایدی دژی كورد ئەنجامداوە.
لە شاڵاوی فڕاندنی زۆرتر لە (8000) كەسی سەر بە بارزانییەكان لە تەمموزی 1983دا، سەدام حسێن تەنیا دوو مانگ دوای ئەو كارە مەبەستی رژێمەكەی لەو كارە نەشاردەوەو بە ئاشكرا لە دەزگاكانی میدیاوە وتی:
ئێمە سزای هەموو ئەو كەسانە دەدەین كە هاریكاری لەگەڵ كوڕەكانی بارزانیدا دەكەن، ئەوانە بە تووندی سزای خۆیان وەرگرت و فڕێدرانە جەهەنەمەوە. هەروەها لە سەرەتای ساڵی خوێندنی 1985-1986دا، عێراق (1500) مناڵی كوردی تەمەن (8-14) ساڵانی وەك بارمتە لە قوتابخانەكاندا فڕاند بە بیانوی تۆڵەكردنەوە لە دایك‌و باوك و خزم‌و كەسوكارەكانیان.
پێش شاڵاوەكانی ئەنفال و لە دەرەوەی ئەو پرۆسێسەدا، لە چەندین شوێنی جیاجیای كوردستان، چەكی كیمیایی دژی دانیشتوانە سیڤیلەكەی كوردستان بەكارهێنرا. لە بۆردومانی شاری هەڵەبجە لە 16/3/1988دا، دەوروبەری (10000)كەس كوژران و برینداربوون پاش كوشتارەكە هەزاران ساوای بێ دایك‌وباوك و بەشێكی دانیشتوانەكەی ئەو شارە، لەلایەن هێزەكانی عێراقەوە دەستگیركران و راپێچی شوێنی نادیار كران.
لە مێژووی نوێی كوردا، هیچ پرۆسێسێكی عەسكەریی هێندەی پرۆسێسەكانی ئەنفال روو لە لەناوبردنی كورد نەبووە. لە دەرەوەی راگواستن و تەعریبدا، بە مەبەستی كەمكردنەوەی ژمارەی كورد، ئەنفال روو لە قڕكردن و قەڵاچۆكردنی كورد بوو.
ئەنفال كاردانەوە نەبوو… پێش دەسپێكی ئەو پرۆسێسە دەوڵەتی عێراق پێشتر پلانی كارەكەی داڕشتبوو ناوچەكانی قڕكردنی دیاریكردبوو، بەپێی بڕیارێكی ئەنجومەنی سەركردایەتی شۆڕش لە 30/6/1987دا، عێراق هەموو بەڕێوەبەرایەتیەكانی كشتوكاڵیی شارو دێهاتەكانی كوردستانی هەڵوەشاندەوەو هەموو كەرەسە كشتوكاڵییەكانیشی قەدەغە كرد.سەرجەم قوتابخانە و نەخۆشخانە و كارە خزمەتگوزارییەكانی كێشایەوە و زۆنێكی ئاسایشی دروستكرد. بەپێی چەند بڕیارێكی نهێنی تر كە (مەكتەبی تەنزیمی شیمال) دەریكرد، داواكرا وەكو ناوچەیەكی عەسكەری مامەڵە لەگەڵ ناوچەكانی ناو زۆنە قەدەغەكراوەكەدا بكرێت و هەر كەسێكی تەمەن 15 ساڵ بەبانەوە دەستگیركرا، پاش وەرگرتنی زانیاری لێی، بكوژرێت.
كە هێرشەكانی ئەنفال دەستیان پێكرد، ئیتر زۆنە قەدەغەكراوەكە، كە روپێوەكەی دەیان هەزار كیلۆمەتری چوارگۆشەی خاك بوو، هەزاران گوند و ئاوایی و، سەدان هەزار كەسی سیڤیلی تێدا دەژیا، سەرلەبەر بووە یەك نیشانی عەسكەریی سوپای عێراق.
یەكێك لە رزگاربووانی ئەو پرۆسێسە كە خەڵكی گوندی (رەبات)ی سەربە ناوچەی گەرمیانە و لە 4/4/1988 لە لایەن هێزەكانی سوپای عێراقەوە دەگیرێت، دەگێڕێتەوە و دەڵێت: “دوژمن زۆر بێ بەزەییانەو بێ گوێدانە گریان‌و هاواری ژن‌و منداڵ، هەموومانی رەوانەی (قۆرەتوو)ی نزیك خانەقین كرد. شەپۆلێكی زۆری تریشیان لەو دەوروبەرە هێنابووە ئەوێ، ئەو شەپۆلەی ئێمەی تێدابووین دەگەیشتە پەنجا هەزار كەس.
دوو شەو بێ نان‌و ئاو ماینەوە. ئینجا لە 6/4/1988دا ئێمەیان گواستەوە بۆ (تۆپزاوا)ی كەركوك، لەوێ بەمجۆرە لە یەكتری جیاكراینەوە: یەكەم: تەمەنی دوازدە ساڵ تا چل‌وپێنج ساڵ.
دووەم: تەمەنی پەنجا ساڵ و سەرووتر.
سێیەم: كچ.
چوارەم: ژن‌و منداڵ.
(…..)، یەكەم هەنگاو بێ‌سەروشوێنكردنی مێردمنداڵ و گەنجەكان بوو. واتە ئەو بەشەی لە دوازدە تاچل‌وپێنج ساڵ دەبوو. بە چاوی خۆم بینیم دوو دوو بە دەست‌وچاو بەستراوی سواری پاسی ئۆتۆمبیلی سەرگیراوكران. پاسەكان پەنجەرەكانیان بۆیە كرابوون و ناوەوەیان دیارنەبوون. لەدوای ئەوان نۆرەی ئێمەهات (…..).
دوای كیمیابارانكردنی گوندی شێخ وەسانان لە 15/4/1987دا، كە بووە هۆی كوشتنی (210) كەس و برینداربوونی (360) كەسی تر، لە سەرەتاوە بریندارەكان بۆ نەخۆشخانەی هەولێر رەوانەكران و پاشان بۆ گرتووخانەی دائیرەی ئەمن و لەوێش هەموویان گوللەباران كران.
گروپێكی تر كە ژمارەیان (400) كەس دەبوو، دوای بۆردومانێكی كیمیایی لە ناوچەی سلێمانی، بەرەو نەخۆشخانەی شارەكە كەوتنەڕێ، بەڵام دەزگا ئەمنییەكانی عێراق دەستگیری كردن و لەرۆژی 2/4/1988 لەسەر بازگەی تانجەڕۆ هەموویانی گوللەباران كرد و بەكۆمەڵ لە گۆڕنران. هەرلەدوادوای شاڵاوەكانی ئەنفال و لەكۆتایی مانگی ئابی 1988دا، هەزاران كوردی سیڤیل لەناوچەی ئامێدی لەلایەن هێزەكانی عێراقەوە دەستگیر كران‌ودواییترهەموویان گوللەباران كران.
ئەم پرۆسێسە كە لە مانگی شوباتەوە تا سەرەتاكانی ئەیلولی 1988 درێژەی هەبوو، دەكرێت دوای (هۆلۆكۆست) بەگەورەترین تاوانی جینۆساید دابنرێت، كە تێیدا دەوربەری (182000) كەس شوێن بزركران.
