سه‌ردێره‌كان
- تاوانی ئەنفال و زیانە کلتوورییەکانی کورد لەکوردستانی باشوردا. هۆمەر محەمەد
- ڕۆڵی سینەما لە پاراستنی یادەوەری ئەنفالدا – وانەیەک لە هۆڵۆکۆستەوە
- سەرنجێک لەسەر دەرکەوتنی (بەراء) هۆمەر محەمەد
- الإجرام بصيغته القانونية 2 جريمة إسقاط الجنسية والترحيل – قرار (٦٦٦)
- دیسانەوە دۆسێی ١٨ کچە فرۆشراوەکە لەنێوان ساختە و ڕاستیدا. هەڵوەستەیەک لەسەر قسەکانی کاک شۆڕش حاجی
تێگەیشتن رامانێك لە جینۆسایدی ئێزدییەكان
تێگەیشتن رامانێك لە جینۆسایدی ئێزدییەكان
تەها سلێمان
كاتێك لەسەرەتای مانگی 8-2014 واتا ئەمساڵ داعش دوای داگیركردنی شاری موسڵ، شاڵاوێكی دڕندانەو نامرۆڤانەی بۆ سەرشاری شەنگال و تەواوی شارۆچكەو گوندەكانی دەورو بەری دەست پێكرد، گەورەترین كۆمەڵكوژی “جینۆساید”ی دژ بەئێزدییەكان ئەنجامدا، تائێستا ئامارو زانیارییەكانی بەردەست بەهەموو پێوەرو پێوانەیەك ئەوە دەسەلمێنن كەئەوەی ئەنجامدراوە جێنۆسایدە.
ئەم نوسینەی بەردەست هەوڵدەدا، وەك سەرەتاو نەخشەرێگایەك ببێتە هاندەر بۆ كارلەسەركردن و ناساندنی تاوانەكە وەك “جینۆساید” لەسەرئاستی ناوخۆی هەرێمی كوردستان و هاوكات لەسەرئاستی هەرێمایەتی و كۆمەڵگای نێودەوڵەتی.
باوەڕیشمان وایە ئەم كارە پێویستە ببێتە یەكێك لە ئەولەویاتە هەرە گرنگەكانی “پەرلەمان، حكومەتی هەرێمی كوردستان، سەرۆكایەتی هەرێمی كوردستان، ئەنجومەنی نوێنەرانی عێرق، حكومەتی عێراق، سەرۆكایەتی كۆماری عێراق”و تەواوی ناوەندەكانی تایبەت بەجینۆساید لەسەرئاستی كوردستان و عێراق.
ئێزدییەكان كێن و بۆ ئەوان؟
ئێزدییەكان گروپێكی ئاینین لە ناوچەی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست، زۆربەشیان لە نزیك پارێزگای موسڵ و ناوەندی قەزای شەنگال و دەورو بەری لە ناوچە دابڕاوەكانی باشووری كوردستان، واتا سنووری نێوان عێراق و كوردستان دەژین، بەشێكی تریشیان لە رۆژئاوای كوردستان و باكوری كوردستان، رۆژهەڵاتی كوردستان و جورجیاو ئەرمینیا دەژبن.
ئێزدییەكان لەڕووی رەگەزی و نەتەوەییەوە كوردن، بە هۆی هەڵكەوتەی جواگرافی شوێنی نیشتەجێبونیان زۆرجار كەوتوونەتە ژێركاریگەری رۆشنبیری و كلتووری “عەرەبی، ئاشووری، سریانی”و زۆرجاریش جل و بەرگی پیاوەكانیان نزیكە لەجل و بەرگی عەرەبیەوە، بەڵام جل و بەرگی ئافرەتەكانیان لەجل و بەرگی سریانیەوە نزیكە.
ئێزدییەكان بە كوردی و شێوەزاری كرمانجی ئاخاوتن دەكەن، لەهەمانكاتدا بە زمانی عەرەبیش قسە دەكەن، بە تایبەت ئێزدییەكانی باشیك و نزیك پارێزگای موسڵ، بەڵام نوێژو ئەنجامدانی سرووتی ئاینی و كتێبە ئاینینەكانیشیان بە زمانی كوردییە، پیرۆزترین شوێنی ئاینیشیان مەزاری “لالش”ەو لە گەورەترین و دیارترین كەسایەتیەكانیشیان “میر تەحسین بەگ”ە لەكوردستان و عێراق و جیهاندا.
زۆربەی ئێزدییەكان لەعێراق لەڕووی ئاینیەوە پەیوەستن بەخاكی “لالش”، كەوای ئەژماردەكەن پێش هەمووكەسێك بۆئەوان و تەواوی ئێزدییەكانی جیهانە، سەرژمێرییەكانی ئێزدی لە عێراق “500 بۆ 700” هەزار كەسەو كەتوونەتە هەردوو شاری “شێخان” باكوری پارێزگای موسڵ و “شەنگال” لەسەرسنوری سوریا، بە درێژی “80” كلیۆمەتر دووری پارێزگای موسڵ، كەچەندین شارۆچكەو گوندی گەورەو بچوك و ئۆردگای نیشتەجێبون لە خۆ دەگرن.
شوێن و رجێگای نیشتەجێبونیان؟
لەسنووری پارێزگای موسڵ “قەزای شێخان، باشیك، بەحزانی، شەنگال، زوومار، ئەلقووش”، لەسنووری پارێزگای دهۆك ” شاری سمێل، تلكێف، كۆمەڵگای خانكێ، ناوچەی دێرەبوون”، بەڵام لەسووریاو رۆژئاوای كوردستان لەدووناوچە نیشتەجێبوون و چڕبوونەتەوە، ئەوانیش “ناوچەی جەزیرەی فورات و چیای حەلەب”ن، ژمارەی ئێزدییەكان لەسوریاو رۆژئاوای كوردستان دەگاتە “12 بۆ 15 ” هەزاركەس بەپێی سەرژمێری فەرمی، هەروەها سەرژمێرییەكان ئەوەپشڕاست دەكەنەوە زۆربەی ئێزدییەكان لەساڵانی هەشتاكان لەسوریاوە بەرەو دەرەوەی وڵات كۆچیان كردوە، لەلایەكی تریشەوە لەكاتی جەنگی نێوان “عێراق – ئێران” لەسەرەتای ساڵانی هەشتاكان تاساڵی 1988 نزیكەی “50” هەزار ئێزدی لەعێراقەوە بۆ سوریا كۆچیان كردوە.
هەروەك بەشێكی زۆر لەسەرچاوەكان ئاماژە بۆ ئەوە دەكەن لەتوركیاو باكوری كوردستان لەسەدەی بیستەمدا بە تایبەت لەساڵێ 1982 ژمارەی ئێزدییەكان بۆ “30” هەزار كەس دابەزی و تا گەشتە ئەوەی لە ساڵی 2009 ژمارەیان گەیشتە “500” كەس، واتا زۆربەی ئێزدییەكانی توركیاو باكووری كوردستان بەرەو ئەوروپا كۆچیان كرد، بەتایبەت و دیاریكراوی “ئەڵمانیا”، كەمینەیەكی زۆر كەمیان ئێستا لەمەڵبەندی مێژوویی خۆیان “توور عابدین”ن و “سیرت و ئۆرفاو قارس و ئاغری و ئەردهان”ن لەسنووری ئەرمینیا.
سەرژمێرییەكان لەجۆرجیاو ئەرمینیا، جیاوازن، لە جۆرجیا لە “30” هەزار كەسەوە بۆ “5000” هەزار كەس كەمبوونەتەوە بە تایبەت لەساڵانی نەوەدەكاندا، بەڵام بە پێچەوانەوە لەئەرمینیا ژمارەكان نزیك لەخۆیانن و زیاتر لە”40″ هەزار ئێزدی تیای دەژین، ئەوئێزدیانەی لەجۆرجیاو ئەرمینیاوە كۆچیانكردوە، لەرووسیا گیرساونەتەوەو تا ساڵی 2002 ژمارەیان “31” هەزارو “273” كەس بوون.
كۆچی ئێزدییەكان بۆدەرەوەی ئەو وڵاتانەی تیایدا ژیاون گەورەترینیان لەتوركیاوە بوەو دوای ئەویش عێراق، بۆ ئەڵمانیا نزیكەی “40” هەزاركەس و هەروەها بەشێكیان بۆرۆژئاوا وەك “باكوری راین و ستفالیاو ساكسۆنیای خواروو، هەروەها لەوڵاتی سوید لەساڵی 2008 “4000” هەزار ئێزدی و لەگەڵ بەشێكی كەم لەهۆڵەنداو بەلجیكاو دەنیمارك و فەرەنساو سویسراو وڵاتە یەكگرتوەكانی ئەمریكاو كەنەداو ئوسترالیا، كەژمارەیان ناگاتە “5000” هەزار كەس، نیشتەجێن.
لە مێژووی دوورو نزیكدا ئێزدییەكان روو بە رووی لەناوبردن و جینۆساید بوونەتەوە، زۆربەی سەرچاوەكانی ئێزدییەكان خۆیان دەڵێن ئێزدییەكان روو بە ڕووی زوڵم و چەوسانەوەو كوشتن و لەناوبردن بوونەتەوە، سەرباری فتوای جۆراو جۆر لەدژی ئاینەكەیان یان دەرچوون لەئاین.
بۆنموونە لەسەردەمی میر جەغفەر ئەلدانسی “رۆژانی خەلیفە ئەلعەباسی ئەلموعتەسەم 224 كۆچی” دوو هەڵمەتی سەدەی شەش و حەڤدەهەم و لەهەمان كاتدا هەڵمەتی ویلایەتی بەغداد سەردەمی عوسمانیەكان “حەسەن پاشا” ساڵی 1715ی زاینی، هەروەها هەڵمەتی “ئەحمەد پاشا” ساڵی 1733 و هەڵمەتی “سلێمان پاشا” 1752، هەروەها هەڵمەتی نادرشای فارسی لەساڵی 1732 بۆ 1743، هەروەها هەڵمەتی ئەمیرەكانی موسڵ لە “جەلیلین”و بۆ سەر “شێخان” و چیای شەنگال لە دژی ئێزدییەكان.
دوای ئەمانەش هەڵمەت و شاڵاوەكانی پاشاكانی عوسمانیەكان لەدژی ئێزدییەكان، كەیەكەم شاڵاو دەگەڕێتەوە بۆ ساڵی 1560، كاتێك كەفەتوایان دەركرد بۆكوشتنی ئێزدییەكان، دواتریش شاڵاوەكانی عەلی پاشا 1802 و پاشان شاڵاوەكانی سلێمان پاشا 1809، دوای ئەوەش شاڵاوەكانی ئینجە بیرقەدار 1835و دوا بەدوای ئەوەش شاڵاوەكانی رەشید پاشا ساڵی 1834، هەروەها شاڵاوەكانی حافزشا 1837، مەحمەد شەریف پاشا 1844 بۆ 1845، شاڵاوەكانی مەحمەد پاشا كریدلی ئۆغلۆ 1845 بۆ 1846، شاڵاوەكانی تەیار شا 1846 بۆ 1847، شاڵاوەكانی ئەیوب بەگ 1891، شاڵاوەكانی فەریق عومەر وەهبی پاشا 1892، شاڵاوەكانی بەكر پاشا 1894، شاڵاوەكانی ئەمیرەكانی رەواندوز شاڵاوەكانی مەحمەد پاشا سۆرانی 1832 بۆ 1834، شاڵاوی بەدرخان بەگ 1844، شاڵاوەكان لەكاتی سەدەی بیستەم لەلەلایەن توركەكانەوە لەكاتی كۆمەڵكوژی ئەرمەنەكان لە 1915 و هەروەها شاڵاوی ئیبراهیم پاشا 1918 و شاڵاوی ساڵی 1935 لەلایەن سوپای عێراقی مەلەكی و تادەگاتە شاڵاوەكانی ئەنفالی ساڵی 1988، تا دوا شاڵاو كەئەویش شاڵاوی دەوڵەتی ئیسلامی لە عێراق و شام “داعش” لە 3-8-2014 تا ئێستا، ئێزدییەكان روو بەرووی كوشتن و لەناوبردن و رفاندن و جینۆسایدو زۆرلێكردن بۆ گۆڕینی ئاین و حەڵاڵكردنی سەروماڵیان بوونەتەوە بۆ شاڵاوبەرو دەسڵاتدارانی ناوچەكە، وەك لەسەرەوە بە كورتی ئاماژەمان بۆكرد.
پێناسەی جینۆساید
لەبەرڕۆشنایی ئەو پێوەرو پێوانانەی كە لەپەیماننامەی پێشگرتن و سزادانی تاوانكاری جینۆسایدا هاتوون لە “9”ی دیسمبەری ساڵی 1948 لەلایەن كۆمەڵەی گشتی نەتەوە یەكگرتووەكانەوە هاتووە، وەكو بڕیارێكی تایبەت بەژمارە (260) بڵاوكراوەتەوە، دەتوانین كۆی تاوانەكانی دژ بە گەلی كورد وەك “ئەنفالی 1988، ئەنفالی بەرزانیەكان، كیمیابارانی هەڵەبجە، كۆمەڵكوژی و راگواستنی فەیلیەكان، راگواستنی پشدەرو دەوروبەری، بۆمبارانكردنی قەڵادزێ، راگواستنی سەید سادق، راگواستنی مەخمور، راگواستنی كەركوك و دەوروبەری، بۆردومانی ئۆردوگای زیوێ، كۆمەڵكوژی ئەشكەوتی دەكان، كۆمەڵكوژی سمیڵ”و زۆری تر، لە نوێترینیان “كۆمەڵكوژی كوردانی ئێزدی و قەزای شەنگال و دەوروبەری” بە جینۆساید بناسێنین، بە پێی ماددەی “2”ی ئەو پەیماننامەیە كەبەم شێوەیە باس لەجینۆساید دەكات:
1-جینۆساید هەموو ئەو كردەوانەی خوارەوە دەگرێتەوە كە مەبەستی لەناوبردنی تەواو یان بەشێك لەگروپێكی نەتەوەیی، ئەتنیكی، ڕەگەزی و ئاینی ئەنجام دەدرێت، بۆنموونە:
2-كوشتنی ئەندامانی گروپەكە.
3-گەیاندنی زیانی گیانی یا ڕۆحی ترسناك بەئەندامانی گروپەكە.
4-بەمەبەست دانانی ئەندامانی گروپەكە لەژێر بارودۆخێكی وادا كەببێتە هۆی فەوتاندنی بەشێك یان تەواوی ئەندامەكانی.
5-پێشگرتن لەزاوزێكردن (منداڵ بوون) لەنێو گروپەكە.
6-دابڕانی بەزۆری منداڵان و گواستنەوەیان لەوگروپە بۆگروپێكیتر”جیاكردنەوەیان لە خانەوادەی خۆیان”.
ئەگەر سەرجەم بڕگەو خاڵەكانی پێناسەكە بۆجینۆساید لێكبدرێتەوە، بەتەواوی و بەڕوونی ئەوەمان بۆدەردەكەوێت كەسەرجەم ئەمانە لەشاڵاوەكانی دژبەگەلی كورد لەكوشتن و لەناودان و ئەنجامدانی تاوان، كەلە سەرەوە باسمان كردو ناومان هێنا بەرامبەر بە گەلی كورد دەچنە چوارچێوەی جینۆسایدەوە.
هەروەك لەمادەی “3”ی ڕێككەوتننامەكەدا باس لەوتاوانانە دەكات كەئەنجام دەدرێن و پێویستە بكەرو ئەنجامدەرانی سزای یاسایی بدرێن و وەربگرن، ئەوانەش ئەم كاراكتەرانەن:
1-پلاندانان بۆ ئەنجامانی جینۆساید
2-سەپەرشتیكردن و هاندان بۆ ئەنجامدانی جینۆساید.
3-هەوڵدان بۆ ئەنجامدانی جینۆساید.
4پیلان گێڕی لەچوارچێوەی جینۆساید.
بەكورتی و بەپوختی، پێناسەی جینۆساید بەپێی بڕیاری ڕێكخراوی نەتەوە یەكگرتووەكان كە بڕیاری ژمارە (96) بوو لە 11/12/1946 دەركرا، سەبارەت بەوەی كەجینۆساید تاوانێكە بنەماكانی یاسای نێودەوڵەتی دەبەزێنێت و دژی ئامانجەكانی نەتەوە یەكگرتووەكانەو لەبەرئەوەی ئەم تاوانە پێشێلكردنی تەواوی مافەكانی مرۆڤەو زۆر ترسناكەو لەدژی مافی ژیانەو تێكدەری ئاشتی و ئاسایشی نێونەتەوەییە، بۆیە بڕیاری ئەوەی لەسەردراوە كەتاوانێكی دڕندانەیە لەدژی مرۆڤایەتی و كۆمەڵەی گشتی ڕێكخراوی نەتەوەیەكگرتووەكان كەپشت بەبەندی”6″شەشەمی بنەماكانی دادگای “نوێرنبێرگ”دەبەستێت كەجینۆساید واتە رەتكردنەوەی مافی بوونی سەرجەم كۆمەڵی مرۆڤایەتی و هەروەك چۆن نیشانەی رەتكردنەوەی ماڤی بونی ژیانە، ئەویش رەدكردنەوی دانپێدانانە بەمافی بوون و سوكایەتیكردنە بەسەرجەم مرۆڤایەتی و ژیانێكی پڕلەنەهامەتی بەرهەم دێنێ. هەرلەم بارەیەوە دادگای نێودەوڵەتی “رێكخراوی نەتەوە یەكگرتووەكان” لە 28-5-1951 دا كەهۆكاری دانانی ئەوپەیماننامەیەی ئامانجی رێكخراوی نەتەوەیەكگرتووەكانە جینۆساید مەحكوم بكات و سزای بخاتەسەر وەك تاوانێك لەیاسای نێودەوڵەتیدا. كەواتە جینۆساید تەنیا فەوتاندنی فیزیكی كۆمەڵێ خەڵكی نەتەوەیی و ئیتنیكی و ئاینی و ڕەگەزیان نیە بەڵكو هەڕەشەیە بۆ سەركۆی مرۆڤایەتی.
كورتەیەك لە مێژووی ئەنجامدانی جینۆساید
لەمێژووی مرۆڤایەتیدا، دەیان وێستگەی ئەنجامدانی جێنۆساید “كۆمەڵكوژی و تاوان” بوونی هەیەو ئەنجامدراوە، رەنگە درووست بێت لێرەدا ئاماژە بەچەند وێستگەیەكیان بكەین لەوانە “جینۆسایدی هندیە سوورەكان كە لەكۆی زیاتر لە “50” ملیون بۆ “90” ملیۆن كەس ئێستا لەسەرتاسەری جیهان نزیكەی “4 بۆ 5” ملیۆن كەسیان لێماوەتەوە، یان هۆڵۆكۆست كەجینۆسایدی جولەكەكانە چەندین ملیۆن كەسیان لەلایەن نازییەكانەوە لێ كۆمەڵكوژكراوە، بۆنموونە تەنها لەوڵاتی پۆلۆنیاو لەشاری “ئاوش فێچ” زیاتر لە “1” ملیۆن كەسیان لێكۆمەڵكوژو بەسەدان هەزاریان لێ كەم ئەندام كراوە، ئەمە جگە لەشوێنەكانی تر وەك “ئەڵمانیاو سویدو نەمسا”و هتد. هێرشی كیمیاوی بۆ سەر هێرۆشیماو ناكازاكی، یان جینۆسایدی هێرۆشیماو ناكازاكی كەلەلایەن وڵاتە یەكگرتوەكانی ئەمریكا بۆ سەروڵاتی یابان ئەنجامدراو زیاتر “140” هەزار كەس لەهێرۆشیما، 80 هەزار كەس لە ناكازاكی بوون بە قوربانی. یان جینۆسایدی ئاشوریەكان لەعێراق كە ژێدەرو سەرچاوەكان ئاماژە بە كۆمەڵكوژكردنی زیاتر لە “60” هەزار ئاشوری دەكەن لەسەرەتای ساڵانی سییەكاندا، تەنها لە بەر هۆكاری ئاین و زمان و جیاوازییان. یان جینۆسایدی ئەرمەنەكان لەلایەن دەوڵەتی عوسمانی لە ساڵی 1915و دوای جەنگی جیهانی یەكەم كەخۆی لە زیاتر لەیەك ملیۆن و نیودەدا. هەروەك لەمانگی 3و 4-1994 كۆمەڵێك لە سەركردەی تووندڕەو لە كۆمەڵەی “هۆتۆ”، كەنوێنەرایەتی زۆرینەیان لەرواندا دەكرد، شاڵاوی كۆمەڵكوژی “جینۆساید”یان لەدژی كەمینەی ئەو وڵاتە “توتسی” دەست پێكردو لەماوەیەكی دیاریكراو كە “100” رۆژی تێپەڕنەكرد، نزیكەی “000، 800” هەزاركەسیان كوشت و بەهەزاران ئافرەت روو بە ڕووی ئازارو ئەشكەنجەو دەست درێژی سیكسی بوونەوە. كۆمیتەی دەنگی ویژدان كەسەربە مۆنۆمێنتی هۆڵۆكۆستە لەوڵاتە یەكگرتوەكانی ئەمریكا، رۆشنایی خستە سەركۆمەڵكوژی “جینۆساید” لەرواندا كە دەكەوێتە ناوەڕاستی ئەفریقیا. ئەمانەو چەندین وێستگەی تری جێنۆساید لەجیهان و وڵاتاندا ئەنجامدراوەو بە ملیۆنان مرۆڤی لە دوو توێی ئامانجەكانی خۆیدا كردوەتە قوربانی.
مەعلومیشە گەلی كوردستان لە هەرچوارپارچەكەی “باشوور، باكوور، رۆژهەڵات، رۆژئاوا” قوربانی سیاسەتی جینۆسایدی رژێمە داگیركەرەكانی بوە وەك “عێراق، ئێران، توركیا، سوریا”. لەعێراقدا “باشووری كوردستان” جگە لەڕاگواستن و دەربەدەركردنی سەدان هەزار خێزان لەشاروشارۆچكەكانی “كەركوك، خانەقین، موسڵ، شەنگال، بەدرەو جەسان، خوورماتوو، مەخموور”و تێك و پێكدانی هەزاران گووند، دیارترین و ترسناكترین وێستگەكانی جینۆساید ئەمانەی خوارەوە بوون “ئەنفال و جینۆسایدی بەرزانیەكان كە زیاتر لە “9000” هەزاركەسیان لێ جینۆسایدكرا، جینۆسایدو دەربەدەركردنی كوردانی فەیلی كە بە “700” حەودسەد هەزاركەس ئەژمارو تۆماركراون، كیمیابارانكردنی هەڵەبجە كەجگە لەجینۆسایدكردنی “5000” هەزار كەس، بە هەزارانی تریشی كەم ئەندام كرد، شاڵاوەكانی ئەنفالی 1988 كە “182” هەزار مرۆڤی زیندە بەچاڵ و جینۆسایدكرد”، ئەمە جگە لەچەندین شاڵاوی تری جینۆساید كە قوربانییەكانی بە دەیان هەزار ئەژمارو تۆماركراون.
لەتوركیاشدا “باكوری كوردستان” تەنها لە ساڵی 1925 بۆ 1928 لە “12” ناوچەی كورد نشین “8243” هەشت هەزارو دووسەدوچل و سێ گووند خاپوورو وێران كراون و “13788” سیانزە هەزارو حەوسەدو هەشتاو هەشت كەسیش جینۆسایدكراون. لەساڵی 1937 “10” هەزار هاوڵاتی و لەساڵی 1938 “6” شەش هەزارو “868” كەس جینۆسایكراون، كە ئەمە بەجینۆسایدی “دەرسیم” ناوبانگی دەركردوە. ئەمەجگە لەجینۆسایدی “خاك و كلتوورو زمان” كە لە 1914وە بۆ ئێستا بە شێوەیەكی سیستماتیك و بەرنامە بۆداڕێژراو بەردەوامی هەیە.
لەسوریادا “رۆژئاوای كوردستان” لە ساڵی 1946وە بە شێوەیەكی سیستماتیك جینۆسایدی گەلی كورد دەستی پێكردوە، بۆنموونە هەرلەوساڵەدا “150” هەزار كورد بە بێگانە لەقەڵەم دران و ناسنامەیان لێسەندرایەوەو لە ساڵی 1945 تا 1958 “15000” هەزار خێزانی عەرەب دەهێنرێتە ناوچە كوردییەكان و نیشتەجێدەكرێن، ئەمە جگە لەوەی لە “90%ی خێزانە كوردییەكان ناسنامەی كوردبوونیان لێوەردەگیرێتەوەو بە زۆر دەكرێن بە عەرەب، بۆنموونە لە پارێزگای جەزیرەدا “200” هەزار كورد ناسنامەی نەتەوەییان لێدەسەنرێـتەوە، هاوكات بە بیانووی پشتێنەی ئەمنی سنوور “60” هەزار كوردی تر بێناسنامە دەكرێن، بەهەزاران جوتیاری كورد لەگوندەكان بە زۆرە ملێ هەڵكەندراون و راگوێزراون و شوێن و جێگاكانیان بە عەرەب پڕ كراوەتەوە.
ئەگەریش بمانەوێ نموونە ئێران “رۆژهەڵاتی كوردستان” وەربگرین ئەوە بەسە كە ئەوە بخەینە روو، تەنها لە ماوەی دەسڵاتی “12” ساڵی كۆماری ئیسلامی ئێراندا “لە 1079 بۆ 1991 “50” هەزار كورد بە تاك و كۆمەڵ و گرووپ كوژراون و جینۆساید كراون، لەساڵی 1991 بۆ ئێستا 2014 زیاتر لە “100” هەزاركەس لەسێدارەدراون و كۆمەڵكوژكراون، ئەمە جگە لەسیاسەتی چۆڵكردن و راگواستنی ناوچە كوردستانیەكان كە بەهەزاران كوند ئەژماردەكرێن و تۆماركراون و دانیشتوانەكەشی ناچاری جۆرەها سیاسەتی كوشتن و بڕین و برسیكردن و ڕاگواستن و هەڵاتن كراونەتەوە.
كۆمەڵكوژی ئێزدییەكان 2014
لەهەندێ جێگاو لەسەرەوە بەخێرایی چوینە پەلامارو شاڵاوەكانی “داعش” بۆسەركوردانی ئێزدی و جینۆسایدكردنیان، لێرەدا روونتری دەكەینەوە. بۆنموونە لەسەرەتای مانگی 8-2014 كاتێك كەرێكخراوی تیرۆرستی دەوڵەتی ئیسلامی “داعش” هێرشی كردە سەر شەنگال و ناوچەكانی دەورو بەری وەك “شارۆچكەی سەنونێ، ئۆردگاكانی تەل قەسەب، تەل بەنات، تەل عوزێر” و چەندین گوندی ئێزدی، ئێزدییەكانی لەبەردەم دوو گریمانەی پێشنیاركراو راگرت “یان بوون بەئیسلام یان مەرگ و كوشتن”، ئێزدییەكانیش لەبەرامبەردا رەدیان كردوەتەوە ئاینی خۆیان بۆ ئاینی ئیسلام بگۆڕن و لەكاردانەوەی ئەم رەدكردنەوەیەشدا، دەوڵەتی ئیسلامی “داعش” دەكەوێتە كۆمەڵكوژكردنیان “جینۆساید”، بەشێوەیەكی زۆر وەحشیگەریانە “مناڵی سەرووی تەمەن 12 تاگەنج و پیرەكانیان لەڕەگەزی نێربەكۆمەڵ دەكوژێ، بەسەدان ئافرەت لە12 ساڵی تا تەمەنی خوار 40 ساڵ وەك دەستبەسەردەكات و وەك بەخشیش دەیدا بەچەكدارەكانی یان لەبازاڕەكانی موسڵ و شاری رەقەی سوریا دەیانقرۆشێ، بەسەدان هەزار خێزان ئاوارەو دەربەدەردەكات، ماڵ و موڵكی ئێزدییەكان تاڵان دەكا كەبە ملیارەها دۆلار مەزەندە دەكرێ، بەسەدان مناڵ لەئاكامی ئەم پەلامارو شاڵاوەی داعش گیان لەدەستدەن”و هتد
بەپێی ئامارێك كەلەبەردەستی ئێمەیەو بەوردی كارو پشكنینمان بۆكردوە تەنها لەگوندی حەردان “400 بۆ 500” كوردی ئێزدی كۆمەڵكوژكراون، لەگوندی كۆجۆ نزیكەی “800 بۆ 1000” كەس كۆمەڵكوژكراون، هەربەپێی ئامارێكی تر كەلە “24” لیستی ناوی كوژارو بێسەرو شوێنكراوو رفێنراوە ئێزدییەكان كەلبەردەستەو پشڕاست كراوەتەوە “2871” دووهەزارو هەشت سەدو هەفتاو یەك كەسە، لەو ژمارەیە”1393″ هەزارو سێسەدو نەوەدو سێ كەسیان لەرەگەزی نێرن و “1478” هەزارو چوارسەدو هەفتاو هەشت كەسیان لەڕەگەزی “مێ” واتە ئافرەتن.
ئەمە جگەلەوەی ژێدەرو سەرچاوەكان باسی ئەوە دەكەن بەهەزاران كەسی تر بێسەرو شوێنن و نەتوانراوە وەك پێویست زانیاریی لەسەریان كۆبكرێتەوەو دیكۆمێنت بكرێن.
دیكۆمێنتێكی تری گرنگیش لەبەردەستە سەبارەت ئەنجامدانی تاوانی جینۆساید دژ بەئێزدییەكان لەلایەن “داعش” ئەویش ئەو دەربازبوانەی نێوكۆمەڵكوژییەكانە كەراستی و درووستی جۆرو شێوازی ئەنجامدانی تاوانەكە دەگیڕنەوە، كەلەم بارەشەوە “34” چیرۆك لەپێش دەستی ئێمەیەو بەهەموو شێوەیەك قەبارەی ترسناكی تاوانەكە پشڕاست دەكەنەوە.
ئەمانە ئیتر جێگا بۆهیچ گومان و دڕدۆنگییەك ناهێڵنەوە سەبارەت بەجینۆسایدی ئێزدییەكان و پەلامارو شاڵاوە دڕندانەكانی “داعش” بۆسەریان، كەواتە ئەركی ئێمەچیەو دەبێت چی بكەین؟ ئایا تەنها ئەوەی كردومانە، تائەوێ و ئیترتەواو؟ یان بەپێچەوانەوە هەنگاوی زۆر گەورەو گرنگمان لەپێش ماوەو پێویستە بەبەرنامەو پلانی گونجاو بیهاوین؟
هەنگاوێك بۆدواوە وەگ گەرەنتی بۆ ناساندنی تاوانەكە؟
لەسەرەتاوە حكومەت لیژنەیەكی لەوەزارەتی شەهیدان و دەستەی سەربەخۆی مافی مرۆڤ و وەزارەتی كاروباری كۆمەڵایەتی و نوێنەری ئەنجومەنی وەزیران پێكهێنا بۆچاودێری كردنی دۆسیەی تاوانی جینۆسایدی ئێزدییەكان، هەروەك پەرلەمانی كوردستانیش دانیشتنێكی تایبەتی بۆ پرسە سازكردو نەگەشتە ئەنجامی پێویست و بەهەندێ راسپاردەوە بابەتەكەی سپارد.
بۆیەئێستا ئەركی پلەیەك و هەنگاوی یەكەم پێویستە ئەوەبێت هەنگاوێك بۆدواوە بگەڕێینەوە، پشكنین بۆ ئەو هەنگاوەی پێشومان بكەین و بزانین چیمان لەسەردیواری ئەم ئەركەی بەردەممان هەڵچنیوە؟ كەمن وای نابینم لەئاست قەبارەو گەورەیی تاوانەكە جوڵابێتینەوە یان هەنگاومان نابێت، بەدەلیلی ئەوەی تائێستا رایەكی یەكگرتوومان نیە لەسەر تاوانەكەو شێوازاو میكانیزمی كاركردن لەسەرناساندنی وەك جینۆسایدی بەشێك لەپێكهاتەی نەتەوەو گەلەكەمان، ئەمەش یەكێكە لەكیماسییە گەورەكانی پلان و بەرنامەی كاركردنمان.
چی بكەین؟
یەكەم: پێویستە پەرلەمانی كوردستان جارێكی تر پڕۆژە بڕیاری پێشوو سەبارەت بەبڕیاری بەجینۆساید ناساندنی تاوانی دژبەشەنگال و ئێزدییەكان، بخاتەوە بەرنامەی كاری خۆی ودوای گفتوگۆی پێویست بەفەرمی بڕیاری ئەوە بدات ئەوەی كەدژ بەشەنگال و دەورو بەری كراوە، بەپێی هەموو ئەو پێوەرو پێوانانەی كەلەسەرەوە باسمان كرد جێنۆسایدە، بێگومان بڕیاری پەرلەمان هەموو ئاراستە پەرتبوەكانی كاركردن لەسەردۆسیەكە، دەخاتەوە مەداری راستەقینە.
دووەم: ئەنجومەنی وەزیرانی هەرێمی كوردستان و سەرۆكایەتی هەرێمی كوردستان، كاربۆجێبەجێكردنی ناوەڕۆكی بڕیارەكەی پەرلەمان بكەن، لەسەرئاستی ناوخۆو هەرێمایەتی و نێودەوڵەتی، بۆئەمەش نەخشەرێگای تایبەت دابنەن، كەلێرە ئێمەناتوانین بەوردی باسی بكەین، تەنها ئەوەندە نەبێت لەدووتوێی ئەو نەخشە رێگایەدا لەسەرئاستی ناوخۆ لەدەرگای كونسڵ و نوسیگەی سەرجەم ئەوڵاتانەی لەهەرێمی كوردستانن بدرێ، لەسەرئاستی حكومەتی عێراق و ئەنجومەنی نوێنەران و سەرۆكانی كۆمار بەهەمان شێوە، لەسەرئاستی نەتەوەیەكگرتوەكان و ئەنجومەنی ئاسایش و پەرلەمانەكانی ئەوروپاو رۆژئاواو وڵاتانی هەرێمایەتی و عەرەبی و ئیسلامی بەهەمانشێوە هەوڵی ناساندنی تاوانەكە وەك جینۆساید بدرێ.
سێیەم: پەرلەمانی كوردستان، ئەنجومەنی وەزیران، سەرۆكایەتی هەرێمی كوردستان، لەرێگای نوێنەرایەتیەكانی هەرێم لەدەرەوەی كوردستان و رێكخراوەكانی “ئێن جی ئۆ”و تایبەت بەم پرسە، كۆنتاك و پەیوەندی لەگەڵ رێكخراوەكانی تایبەت بەمافی مرۆڤ و جینۆساید ببەستن، بۆ ئەوەی جۆرو ناسنامەی تاوانەكە لەئاستی پێویست بگەیەنن و پێچەوانەی بكەنەوەو پشتگیرییان بەدەست بێنن، بۆ ناساندنی تاوانەكە وەك جینۆساید.
چوارەم: لەسەرئاستی ناوخۆ ئەو سەنتەری تایبەت بەدیكۆمێنتكردنی تاوانەكە كە لەپارێزگای دهۆك كراوەتەوە، ئەكتیڤ بكرێ و ستافەكەی بەكەسی تایبەتمەندو شارەزای بواری جینۆسایدو دیكۆمێنتكردنی تاوان بگۆڕدرێ، نەك وەك ئێستا كەتەنها فەرمانبەری ئاسایی دەوڵەتن.
شەشەم: تەواوی بەڵگەنامەو نوسراو كتێبەكان كەلەسەر تاوانەكە دەرچوون و بڵاو كراونەتەوە یان بڵاو دەبنەوە، وەربگێڕدرێن بۆ سەرزمانی عەرەبی و ئنگلیزی و بەپێچەوانەشەوە بۆ سەرزمانی كوردی، وەك هاندەرێكی سەرەكی بۆ ناساندنی تاوانەكە لەسەر ئاستی ناوخۆو هەرێمایەتی و نێودەوڵەتی.
حەوتەم: ئەنجومەنی وەزیرانی عێراق 18 ئەم مانگە بریاری داوە بە فەرمی تاوانەكانی داعش دژ بە ئیزدی و شەبەك و مەسیحیەكان وەك تاوانی جینۆساید بناسینرێ، ئەمە دەرفەتیكی باشە بۆ ئیمەش كاری فراوانتری لە سەر بكەین، پەرلەمان و حكومەت و سەرۆكایەتی هەرێم بە فەرمی ئەم بریارە تەسدیق بكەن . دادگای تاوانی نێودەوڵەتی و جینۆسایدی ئێزدییەكان؟
زیاتر لە “2” ساڵە تۆڕی هاوپەیمانی رێكخراوە كوردستانیەكان لە پێناو دادگای نێودەوڵەتی تاوان، لە هەوڵ و كۆششدایە بۆ ئەوەی عێراق ببێتە ئەندام لە دادگای ناوبراو، مەرجی بنەڕەتی بە ئەندام بوونی عێراقیش لەو دادگایە واژۆكردنە لە سەررێككەوتننامەی “رۆما”، كە لە ساڵی 1998 و لە رۆمای پایتەختی ئیتالیا لەلایەن “120” دەوڵەت واژۆكراوەو پشتگیری دامەزراندنی “دادگای نێودەوڵەتی تاوان”یان كرد، دواتر ئەم رێكەوتننامەیە بە “یاسای بنەڕەتی رۆما” ناسێنراو بەفەرمی لە ساڵی 2002 دادگاكە دامەزرێنراو چوەتە بواری جێبەجێكردنەوە.
ئەگەر ئێستا عێراق رێككەوتنامەی رۆمای واژكردبایە بەكرداری ئەندام دەبوو لەدادگای تاوانی نێودەوڵەتی، ئەمەش دەبوە هۆكارێك لەعێراقدا تاوانی “جینۆساید، تاوانی جەنگ، تاوانی دژەمرۆیی، تاوانی دووژمنكارانە” بەپێی بنەماكانی دادگای ناوبراو دووبارە نەبێتەوەو ئەنجام نەدرێ، هەرلەم رێگایەشەوە تەواوی ئەوانەی بەشداری لەئەنجامدانی تاوان دەكەن، دادگای تاوانی نێودەوڵەتی دەیتوانی پەڵكێشی دادگایان بكات و لێپرسینەوەیان لەگەڵ بكات و سزای یاسایی خۆیان وەربگرن، ئەمە ئێستا نەدەكرێ و نەئیماكانیش هەیە بۆ جێبەجێكردنی، مەبەست لەوەی دادگاكە بكەرانی تاوان لەعێراقەوە بۆ بەردەم خۆی راپێچ بكات، لەبەر ئەوەی عێراق نەرێككەوتنامەی رۆمای واژۆكردوەو نەش ئەندامە لەدادگاكە.
كەواتە دادگای تاوانی نێودەوڵەتی دەتوانێ چی بكات بۆ دۆسیەی تاوانی جینۆساید دژبەئێزدییەكان و چۆن دەتوانین سوودی لێ ببینین؟
لەم ئاستە تەنها یەك رێگامان لەپێشە، ئەویش ئەوەیە كەبەشێك لەسەركردەو چەتەكانی داعش هەڵگری ناسنامەی بیانین، لەنێویاندا ئەو وڵاتانەی كەئەندامن لەدادگای تاوانی نێودەوڵەتی لەرێگای واژۆكردنی رێككەوتنامەی رۆما، ئەمە دەرفەت و دەرەچەی پێویست و گونجاو بۆئێمە دەكاتەوە، لەم دەرگایەوە بچینە ناو دادگای تاوانی نێودەوڵەتی و دۆسیەی جینۆسایدی ئێزدییەكان بجوڵێنین، بەتۆماركردنی سكاڵا، بەڵام ئەوەی كەزۆر گرنگە پێویستە پێشدەستبردن بۆ ئەم بابەتە، زانیاری پێویستمان لەبەردەست هەبێت سەبارەت بەوانەی هەڵگری ناسنامەی وڵاتانی ئەندامن لەدادگاكە، بۆ ئەوەی هەرلەسەرەتاوە بەڕێڕەوی ناڕێك و خراپدا نەڕۆین و دۆسیەكە نەدۆڕێنین، بۆ ئەم مەبەستە پێویستمان پسپۆری و شارەزایی و كاری وردو پشكنین هەیە.
ئەوەی لەم بابەتەدا وروژاندمان، دەكرێ گفتوگۆی زۆرترو جددی تریان لەسەربكرێ، چونكە مەرج نیە ئێمە هەموو شتەكانمان وەك پێویست گەیاندبێ یان مومكینە ئاوەزمان بەسەریاندا نەشكابێت و لەهەندێ شوێن و جێگا كورتمان هێنابێت.
سەرچاوە:
– جینۆسایدی گەلی كورد، تەها سلێمان، 2014 چاپخانەی بینایی “سلێمانی”
– جینۆسایدی گەلی كورد لە بەر رۆشنایی یاسای تازەی نێودەوڵەتاندا، دكتۆر مارف عومەر گوڵ، 2010 هەولێر
– ماڵپەڕی بەحزانی نێت، دۆسیەی چیرۆكی رزگاربوانی ئێزدی، داود موراد خەتاری “23” چیرۆك
– ماڵپەڕی بەحزانی نێت، دۆسیەی لیستی ناوی قوربانیانی ئێزدی
– ئەرشیفی گرووپی دێكۆمێنتكردنی تاوانی جینۆسایدی ئاینی ئێزدی
– ویكیبیدیا، الموسوعە الحرە، ئەنتەر نێت
– ماڵپەڕی جینۆساید كورد، ئەرشیف، بابەت و بەدواداچوونەكان لەسەر جینۆسایدی ئێزدییەكان
– مێژووی جینۆسایدی گەلی كورد، رێكار مزووری،كەركوك، 2013
– جینۆسایدو ئەنفالی كورد، چنار نامق، كەركوك، 2013
