سه‌ردێره‌كان
- تاوانی ئەنفال و زیانە کلتوورییەکانی کورد لەکوردستانی باشوردا. هۆمەر محەمەد
- ڕۆڵی سینەما لە پاراستنی یادەوەری ئەنفالدا – وانەیەک لە هۆڵۆکۆستەوە
- سەرنجێک لەسەر دەرکەوتنی (بەراء) هۆمەر محەمەد
- الإجرام بصيغته القانونية 2 جريمة إسقاط الجنسية والترحيل – قرار (٦٦٦)
- دیسانەوە دۆسێی ١٨ کچە فرۆشراوەکە لەنێوان ساختە و ڕاستیدا. هەڵوەستەیەک لەسەر قسەکانی کاک شۆڕش حاجی
تراژیدیای هەڵەبجە لەسەر ئاستی نێوخۆ و نێودەوڵەتی………….. د. سالار باسرە
تراژیدیای هەڵەبجە لەسەر ئاستی نێوخۆ و نێودەوڵەتی
د. ساڵار حەمەسور باسیرە مامۆستا لە كۆلێجی زانستە سیاسیەكان
١) نەبرینداری ونەخوێن لەسەرجەستەی كوژراوەكان دەبینران
٢) ملمڵانێی نێوان حكومەتی ئەمریكی وئەڵمانیا سەبارەت بەچەكی كیمیاوی عێراقی
٣) هەڵویستی کاربەدەستانی ئەڵمانیا
٤) لیستی ناوی هەندێ لە كارگە ئەڵمانیەكان
٥) دادگایی نەکردنی کارگە لێپرسراوەکان
٦) ئەڵمانیاو ئیسرائیل
٧) ئەڵمانیا و ئاوشفیتس
٨) ئەڵمانیای ڕۆژهەڵات و حکومەتی مۆسکۆ
٩) بەکارهێنانی چەکی کیمیاوی لە ڤێتنام
١٠) کۆنگرەی پاریس
١١) پرۆفیسۆر هاندریکس و سەرۆکی یەکەم وەفدەکەی (UN) بەم شێوەیە باسی گەشتەکەی هەڵەبجەی بۆکردم.
١٢) ئەنجامی لێكۆڵینەوەی وەفدەكەی UN
١٣) تراژیدیاكە و یاساكانی مافی مرۆڤی ڕێكخراوی نەتەوە یەكگرتوەكان
پێشەكی
بەمەبەستی قڕ كردن و گۆڕ ینی سیمای نەتەوەیی كورد تاوانی جینۆساید كەئەنفال و كیمیابارانكردن دوو تراژیدیای نمونەن كەلەلایەن دەوڵەتی عێراقەوە بەرامبەر نەتەوەی كورد ئەنجام دراون. بێگومان جگە لەشاری هەڵەبجە ناوچەیەكی زۆرتری كوردستان بەرشاڵاوی چەكی كیمیاوی كەوتووە، بەڵام هۆی ناونانی هەڵەبجە بەم زەقیە نەك هەرلەبەرئەوەیە كە زۆرترین قوربانیانی ئەم چەكە كوشندەیە لێرەدا بەكارهێنرا، بەلكو بووە سیمبۆلێكی مێژویی بۆ جەنگی كیمیابارانی ڕژێمی عێراق دژبەگەلی كوردستانءهەروەها لەسەرئاستی نێودەوڵەتیش هەڵەبجە بووە ناوێكی تایبەت بۆ خۆی.
ئەم تاوانە مێژوییە دەهێنێ لەسەرئاستی ناوخۆونێودەوڵەتی لێكۆڵینەوەی تایبەتی لەبارەیەوە بكرێتء ئەم ئەركەش بەپلەی یەكەم كەوتۆتە سەرشانی خۆمان. پێویستە لەكوردستان و لەسەنتەری وڵاتێكی ناوەڕاستی ئەوروپای رۆژئاوادا لەسەرئاستی ڕەسمی ئینستیتۆی لێكۆڵینەوەوئەرشیڤءبەشی مۆزەخانەوكاری یاسایی بۆ بكرێت. ئەم ئەركە پێویستیەكی مێژویی ونەتەوەییە. هەڵەبجەء ئەنفال دۆسێیەكی مرۆییء سیاسی سودمەندە بەدەست كوردەوە، جگە لەوە مێژووی چەوساندنەوەءسیاسەتی قڕكردن بەرامبەربەكوردنیشانی دونیا دەدات كەلەلایەن ڕژێمێكی دڕندەوە ئەنجام دراوە كەئێستا لەدەسەڵاتدانەماوە.
(1) نە برینداری و نە خوێن لە سەر جەستەی كوژراوەكان نە دەبینران
دوومانگ بەرلەكارەساتی كیمیابارانكردنی شاری هەڵەبجە لەمانگی 1/1988 پسپۆرێكی ڕێكخراوی نەتەوە یەكگرتوەكان د. (ULRICH JANOBERSTEG)گەشتێكی بۆئەو ناوچانە كردبوو كە لەكوردستانی عێراق بەر چەكی كیمیایی كەوتبوون. د. ئولریش بەرامبەر میدیا بەم جۆرە هەستی خۆی دەربڕی و وتی:
“ئەم وێنانەم هەرگیز لەبەرچاو ڵاناچن”.
گروپێك لەرۆژنامەوانی بێگانە كە دوای ڕوداوی كیمیاویەكە لەئێرانەوە دەچنە هەڵەبجە سەبارەت بە كوژراوەكانی گازی ژەهراوی بەرامبەر بەگۆڤاری ناسراوی هەفتانەی ئەڵمانی (شتێرن) لەبەرواری 30/3/1988 دەلێن:
“نەبرینداری ونەخوێن لەسەرجەستەی ژنان و پیاوان ومنداڵان نەدەبینرا كە هێشتا لەسەر شەقام و كۆڵانەكانء لەناوماڵەكانداكەوتون. مردوەكان ڕەنگێكی سەیریان لێ نیشتوە، چاوەكانیان دەڕواننە بۆشایی، لیكێكی سپی لەدەمیان هاتۆتە دەرو پەنجەكانیان ڕەق بوون لەشەڕی مانء مردندا….
رۆژنامەنوسی گاردیانی لەندەنی دێپید هیرست دەنوسێ:
“هەندێكیان هێزی ئەوەیان تیامابوو خۆیان بگەیەننە دەرگای دەرەوەی ماڵەوە، و دوای چەند هەنگاوێك ئیتر هێزی ئەژنۆیان لەكاركەوتبوو، دایكێك هێشتا هەر باوەشی بەمنداڵەكانیدا كردبوو، پیاوێكی پیر هەوڵی دابوو كوڕە ساواكەی بە جەستەی خۆی بپارێزێت…”.
بەڵام ئەمانە هەمووی ئەوەی نەهێنا دڕندەیەكی وەك سەدامی پێ بدەن بەدادگای نێودەوڵەتی
(2)ملمڵانێی نێوان حكومەتی ئەمریكی و ئەڵمانیا سەبارەت بە چەكی كیمیاوی عێراقی
حكومەتی ئەڵمانیا بەلایەنی كەمەوە لە ساڵی 1983 وە زانیاری لە لایەن حكومەتی ئەمریكیەوە هەبووە كەحكومەتی عێراق بەیارمەتی چەند كارگەیەكی ئەلمانیای رۆژئاوا گازی ژەهراوی (چەكی كیمیاوی – ژەهری تابون)دروست دەكات.سی ئای ئەی (CIA) كاتی خۆی وەزیری ئابوری ئەو سەردەمەی ئەلمانیا لەئەمریكا (Bengeman) لەم مەسەلەیە ئاگاداركردبۆوە كەهەوالەكە بگەیەنێت بە حكومەتەكەی خۆی. دوای ئەوەی كەحكومەتی ئەلمانیا هەلوێستی نیشان نەدا، دواتر موخابەراتی ئەمریكی ئەم زانیاریانەی گەیاندە دامودەزگاكانی ڕاگەیاندن. لەبەهاری سالی 1984 رۆژنامەی (نیۆرك تایمز)ئەم هەوالەی بڵاوكردەوە كە بەتایبەت دوو كارگەی ئەلمانی (كارل كۆلب/ پیلۆت پڵانت) لە ناوچەی درای ئایش لەهەرێمی (هێسن) لەنزیك شاری فرانكفورتی ئەلمانیای رۆژئاوا بە چاو داخستنی حكومەتی ئەلمانی لێی كەلەماوەیەكی دووسالیدا دامودەزگای موختەبەر و زانیاری و كەرەسەی پێویستیان بەحكومەتی عێراقی فرۆشتووەو بۆیان گواستۆتەوە بۆ عێراق و بۆیان دامەزراندوە، گوایە بۆ دروستكردنی مەوادی لەناوبردنی حەشەراتی دژ بەكشتوكاڵ. بۆ ئەم مەبەستە كۆمەڵێك لەشارەزایانی ئەلمانی لەعێراق كاریان كردوە، بەم هۆیەوە حكومەتی عێراقی بەعس توانیبووی چەند گازێكی ژەهراوی دروست بكات و بیكاتە چەكێكی كوشندەی كۆمەل كوژی نێو دەوڵەتیی قەدەغەكراو. لەناو ئەم گازانەدا (تابون)كە ئەلمانەكان خۆیان لەسالی 1936 دۆزیانەوە و دروستیان كرد و لە جەنگی یەكەمی جیهانی دا بەكاریان هێنا كەئەنجامی كوشندەی بەكۆمەلی بەدوای خۆیدا دروست كرد.
رۆژنامەی نیۆرك تایمز لە 30+31/3/1984 دوبارە لە مەسەلەكەی كۆڵیبۆوە. سەرچاوەی زانیاریەكانی نیۆرك تایمز دەگەڕێتەوە بۆ (پێنتاگۆن)وەزارەتی بەرگری ئەمریكیء هەروەها بۆ وەزارەتی دەرەوەودەزگای موخابەراتی ئەمریكی. لە رۆژی دوایدا هەواڵی دروستكردنی ئەم چەكە خەتەرە لە رۆژنامەی (فرانكفورتەرئەلگەماینە تسایتونگ)ی بەناوبانگی ئەڵمانی بڵاوكرایەوە، و تێیدا كێشەو بابەتەكە باسكرابوو كەلایەنی ئەمریكی پێشتر چەند جارێك بەگرنگیەوە بەڕێگای سلكی دبلۆماسی ئەم زانیاریانەیان گەیاندوە بەحكومەتی ئەڵمانیای فیدرالی، بەڵام جدیەتی مەسەلەكە لەم لایەنەوە پشتگوێ خراوە.
رۆژنامەی رۆژانەی ئەڵمانی (تاتس،TAZ )كە لەشاری بەرلین دەردەچێت لەهەمان رۆژدا باسەكەی بەم شێوەیە درێژە پێدابوو:
“پەیوەندی دەزگای موخابەراتی ئەمریكی بە ئەلمانیاوە سەبارەت بەم كێشەیە دیارە پەیوەندی بەوەوە هەیە كەبەپێی ڕاپۆرتێكی رۆژنامەی (لۆس ئەنجلس تایمس) حكومەتی ئەمریكی بیەوێ فرۆشتن و ناردنی كەرەسەی كیمیاوی بۆ عێراق و ئێران قەدەغە بكات كە بۆ دروستكردنی گازی (زێنف)و چەكی تری كیمیاوی دەتوانرێ بەكاربهێنرێ. ئەومەوادە كیمیاویانەی كەئێستا(ئەو كاتە-نوسەر)بە بێ كێشە و گیروگرفت دەتوانرێ بنێردرێنە دەرەوە پێویستە لەلایەن ئەو كارگانە ئیتر داوای ڕوخسەی بۆ بكرێ، بۆ ڕێگادان بەناردنە دەرەوەیان بەڵام ناوی جۆری مەوادەكان نەهێنرابوون. بە پێی شارەزایان پێنج، یان شەش مادەن كەئاسایی خەتەرنین، بەڵام لە پەیوەندی و تێكەڵاوكردنیانء بەكارهێنانی معادەلەی خۆی دەبنە چەكێكی خەتەری كیمیاوی كوژەر.
بەشەش ڕۆژ دوای نووسینەكەی رۆژنامەی نیۆرك تایمز گۆڤاری شپیگلی ئەڵمانی (SPIEGEL) لە 6/8/1984 دەنوسێت:
“یەكەم جار موخابەراتی ئەمریكی ئەم زانیاریانەی لەمانگی سێ دا گەیاندە ڕای گشتی. ئیتر لەم كاتەوە ئەمریكیەكان و ئیسرائیلیەكان پالەپەستۆی خۆیان لەسەرحكومەتی ئەلمانی پترتركرد كەڕێگا بەفرۆشتن وناردنی ئەومەواد و كەرەسەو دەزگایانە نەدات بۆعێراق كەبەڕەسمیی گوایە بۆدروستكردنی مەوادی پارێزگاری كردن لەڕووەك بەكار دەهێنرێ. موخابەراتی ئیسرائیلی (موساد)بە پاڵپشتی وێنەی سەتەلایت و هەروەها زانیارییەكانی حكومەتی ئیسرائیل خۆی بە تەواوی تەئكیدیان لەسەرئەوە كرد كەعێراق بەیارمەتی ئەم مەوادانە چەكی كیمیاوی دروستدەكات. لە مانگی 5/84 تەنانەت لێپرسراوانی موخابەراتی (CIA) هاتنە وەزارەتی ئابوری ئەڵمانیا لە شاری (بۆن- دویسدۆرف)بۆ ئەوەی گومانەكەیان لەسەر ڕۆشنایی عەرزێكی (وێنەءدەنگ) بەپڕاكتیك بخەنە بەردەم. ئەمریكیەكان ئەو زانیاریەیان خستەڕوو كەكارگەی گازی ژەهراوی لە سامراء/ عێراق شەش قات بۆ ژێر زەوی قوڵە…كەچی ئەم بەڵگە و زانیاریانەش لەزۆر خاڵدا بۆ ئەڵمانەكان بەهێند وەرنەگیراء ئەم گوناهباركردنانەیان ڕەتكردەوە. دوای هەوڵ وسەلماندنء ڕونكردنەوەیەكی تری زۆری زانستیانە وەزیری ئابووری ئەڵمانیا سكرتێرێكی دەوڵەتی ڕاسپارد كە ئاگاداری ئەوكارگانە بكات بەڵكو ئارەزومەندانە خۆیان دەست لەم فرۆشتن وناردنء بازرگانییە هەڵبگرن بۆعێراق، بەڵام سەركەوتو نەبوون لە داواكاریەكەیاندا. وەزارتی بەرگری و وەزارەتی دەرەوە و موخابەراتی ئەمریكی لەم بەروارەدا قەناعەتیان وابوو كە عێراق لەچەند هەفتەیەكدا دەچێتە بارودۆخێكی ئاوها كە بتوانێت بەگازی ژەهراوی، یان باشتر بلێین بە چەكی كیمیاوی هێرش بكاتە سەرسوپای ئێرانی”.
ئێرانیەكان لەودواییەدا قیناعی دژبە هەلمژینی گازی ژەهراویان لە شەڕەكەدا بەكاردەهێنا، بەڵام هێزی پێشمەرگەی كوردستان وخەڵكی مەدەنی كورد بە هۆی بێ توانایی و بێ دەرامەتی و بێ كیانیی تەسلیم بەواقعی كوشتنء خنكاندن ببۆوە بەرامبەر بەژەهر وچەكی كیمیاوی ڕژێمی بەعس. لە 1984 – 1986 حكومەتی عێراقی 133 جارچەكی كیمیاوی دژ بە ئێرانیەكان بەكار هێنا كەبوە هۆی بەلایەنی كەمەوە كوشتنی (50)هەزار سەرباز. لە پرسیار و وەڵامدا حكومەتی عێراقی وتبوی كە ئەمان ئەم مەوادی كیمیاویانەیان بۆ قڕكردنی مێش و مەگەز كڕیووە. لە ساڵی 1981/82 بە پێی زانیاری موخابەراتی ئەمریكی، ڕژێمی عێراق بەبڕی (10ملیۆن) ماركی ئەڵمانی لەكارگە و دامودەزگادا سەرف كردوە گوایە بۆمەبەستی لەناو بردنی مێش و مەگەز لە كاتی بەرگرتن و بەرهەمی خورما. سەفیری ئەوكاتەی عێراق عبدالرزاق الهاشمی هەمان قسەی دوبارە دەكردەوە.بڕوا نەبون بەقسەكانی حكومەتی عێراق لەوەشدا بوو كە هەر حكومەتەكە خۆی بەپەرۆش نەبووە بۆ مەسەلەی كشتوكاڵ ودواڕۆژی جوتیاری عێراقی،كە خۆی بەهۆی شەڕی ئێران و ئۆپۆزیسیۆنی شێعە بەدەیان هەزار دارخورمای لەخواروی عێراق بڕییەوە، و هەروەها بە نەخشە هۆڕەكانی وشك كرد و سەرقاڵی هەڵتەكاندنی ئابووری كوردستان و وێرانكردنی هەزاران لەگوندەكانی بوو. هەروەها سەرقاڵی نەخشەی لەناو بردنی ژینگەی كوردستان، و ژەهركردنە ناوكانیاوەكانی و سەریان بە چیمەنتۆ داپۆشین وبڕینەوەی دارودرەختی وڵاتەكە وكردنی مەوادی كیمیاوی بوو پێیاندا.
(3)هەڵوێستی كاربەدەستانی ئەڵمانیا
دوای هێنان و بردنێكی زۆر كێشەكە لە 12/4/1984 خرایە بەردەم پەڕلەمانتی ئەلمانیا (بوندس تاگـ).ئەندامی پەڕلەمانتی سەربە پارتی سۆشیال دیموكرات(گێنسل)كە ئەو كاتە لەئۆپۆزیسیۆندا بوون كەخۆی شارەزاو لێپرسراوی ئەم بوارەیە، سەبارەت بەكێشەكە كۆمەلە پرسیارێكی ئاڕاستەی (د. مێرتس) وەزیری دەولەی پارتی دەسەڵاتداری ئەو كاتە كرد (پارتی یەكێتی مەسیحیە دیموكراتەكان)كە بە ناوی حكومەتەكەیەوە هەڵوێستی ڕەسمی دەربڕی. لەبەر دورودرێژیی وتووێژەكە تەنیا سەرنجێكی كورتیم تێدا هەڵبژارد كەبریتیە لە:
پرسیاری (گێنسل بۆ د. مێرتس):ًًَُ” ئایا بەكاردانەوەیەكی گونجاوی نازانیت كە لەبەر بەرژەوەندی و ئابرۆی ئەڵمانیا لەبەردەم ڕای گشتیدا، وهەروەها لە پێناو قەدەغە كردنی بەكار هێنانی چەكی كیمیاوی، كە لێرەدا حكومەتی ئەڵمانی مۆڵەتی ئیقامە لەكارگە ئەڵمانی و بیانییەكانی دروستكەرانی فڕۆكەی سەربازیی بۆعێراق لەئەڵمانیا و فڕۆكەچیە عێراقیەكان كەماوەیەكە بۆ فێربوونی پیشەكەیان لە كارگەیەكی گەورەی ئەڵمانیان بسەنێتەوە هەتا كاتی دڵنیا بوون لەوەی كەعێراق دووبارە پەنا نەباتە بەر بەكارهێنانی چەكی كیمیاوی نێودەولەتی قەدەغە كراو”؟
وەڵامی د. مێرتس:”كاك گێنسل ئەمەی تۆدەیڵێت بە واتای سزادان دەبەخشێت. من ئەم شتە بەباش وگونجاو نازانم”. بە پێی قسەی وەزیری دەوڵەت ئەم كارگانە لەناوەڕاستی هەفتاكانەوە لەمجۆرە كەرەسە ومەوادانە بەعێراق دەفرۆشن. كێشەكە دیارە دەبێت بەم جۆرە بوبێت: دوای ئەوەی كە حكومەتی ئەمریكی بەڕێگای دبلۆماسی هیچیان چنگ نەكەوت بەرامبەر بە ئەڵمانیا، وكارگە كیمیاویەكانی عێراقیان ئەوەندە بەخەتەر لەقەڵەمدا كەدواتر پەیوەندیان بەهاوپەیمانەكانیانەوە كرد بۆ تەئسیر دروستكردن بەهەمان ئیتجاهی ئەمریكیدا. ئەلمانیا كوتوپڕ بەخێرایی كەوتە كردار نیشاندان هەرچەندە هەمیشە ودوبارە دەیوت ئەومادانەی كە ئەم كارگانە دەینێرن (كارل كۆلب/ پیلۆت پڵانت) هیچی بۆ دروستكردنی چەكی كیمیاوی ناگونجێن و بۆ مەبەستی شتی ڕوەكن كەچی لە 15/5/1984 لەیاساكانی دەرەوەی ئابووری ئەلمانیا لەبواری عێراقدا ناردنی پێنج مەوادی كیمیاوی لەم جۆرانەی قەدەغەكرد كەبۆ دروست كردنی چەكی كیمیاوی بەكاردێن. هۆڵەندە و وڵاتە یەكگرتوەكانی ئەمریكا فرۆشتنوناردنی 8-11 مەوادی لەم جۆرەیان بۆ عێراق قەدەغە كرد.
دواتر لە 6/8/1984 حكومەتی ئەلمانی مۆڵەتی ناردنە دەرەوەی چەند دەزگایەكی كیمیاوی تری قەدەغە كرد. بەڵام لەدوایدا دەركەوت كەكارگەكان ئەم جۆرە كەرەسە و مەوادانەیان بەڕێگای ناردنی بۆدەوڵەتَێكی تر و بە ناوی فرۆشتنی بەشوێنی تر و لەوێوە بەڕێگای سێیەمەوە نێردراون بۆ عێراق هەروەك ئەوەی كەبۆ لیبیایان ناردبوو كەئەمەش بوە كێشەیەكی گەورەی نێوان ئەلمانیا و ئەمریكا. ئەوە بوو حكومەتی ئەمریكی بۆردومانی ئاسمانیی ئەوشوێنانەی كرد لەلیبیا كە ئەم دەزگا نهێنیانەی تێدا دروستدەكران لەرەبتە. بەڕێگای موراقەبەی سەتەلایت بەتایبەت حكومەتی ئەمریكی نهێنیەكانی لیبیا وعێراقیشی بەباشی دەزانی ولە نزیكەوە بەدوای مەسەلەكەوە بوو.
ئەمڕۆكە ئەو ئۆپۆزیسیۆنەی دوێنێ لە حیزب و لە بەشەكانی ڕاگەیاندنی ئەڵمانیاسەر، یان نزیك بە خۆیان كە بەتوندی و ڕەخنەگرانەوە كەتەنیا وەك ڕاگەیاندن باسیان لێوە دەكرد ئێستا كە دەسەڵاتیان گرتۆتە دەست هەتا ئەمڕۆ بە هیچ شێوەیەك باس لەم مەسەلەیە ناكەن و مەلەفەكەیان داخستوە، هەروەك ئەوەی كەهەتا لە ئۆپۆزیسیۆندا بوون پێویستیان بەوسیاسەتە هەبوبێت بۆ بەرژەوەندیەكی تایبەتی سیاسیءحیزبیءمەبەستی هەڵبژاردن. پەڕلەمانتی ئەلمانیا لەمانگی 3/2002 دا قایل نەبوو بە وەرگرتنی یاداشتنامەیەك سەبارەت بەتاوانباركردنی كۆمەلێك لەوكارگەودەزگایانەی كەبەزانیاری حكومەتی ئەلمان خۆی كەرەسەو پێویستی دروستكردنی چەكی كیمیاویان بەڕژێمی عێراقی فرۆشتبوو. داواكردنی قەرەبووی زیانەكانی قوربانیانی كیمیاباران لەحكومەتی ئەڵمانیا ڕەتكرایەوە و نەكرایە جێگای باسیش .
(4) لیستی ناوی هەندێ لە كارگە ئەڵمانیەكان
دەمێكە شتێكی نهێنی نییە كەئەم كارگەو دەزگا ئەڵمانیانەی لێرەدا ناویان دەهێنم بەشداری فرۆشتن و ناردنی زانیاری وكەرەسەودروستكردنی دەزگای چەكی كیمیاوی بوون بۆ عێراق: لێرەدا ناوی بەشێكی زۆركەمی بانقءكارگە ئاشكرا بوەكان:
Preussag AG
Hauptsitz: Leib, 3
Filialen: 2
Kanalstr. 103
1000 Berl . in 47
Tel. 030/6 60 00 10
كەرەسەو پێویستی ئاوی دابین كردوە
Messerschrnitt E)ِlkow
8012 Ottobrunn Blahm Postanschrift: Postfach
1000 Münt 1109
Gildemeister Projecta
Postfach 110180
4800 Bielefeld 11 Tel. 05205/751 -0
Karl Kolb GmbH lrn Steingrund 3
6072 Dreieich Buchschlag Tel. 06103:6530
بەڕێوەبەر و سەرۆكی كارگەكە: Herr Backfisch
بانكی ئەڵمانی كەبەشداربووە لەخەرجی پرۆژەكەدا
Deutsche Bank-
Deutsche Genossenschaft
Krauskopf GmbH Leunastr. 48
2000 Hamburg 50
Tel. 040/857 46 4-66
Geschنftsführer: Reinhold Krauskopf, Adalbert Meyer
Firma Herbiger
Plato Kühn
Neustadt a. Rübenberge Landwehrstr.39
Geschäftsführer: Josef Kühn
Koordinierte das B-Waffengeschäft دەزكای ساردكەرەوە ناردن
Sigrna Chernie Grünwalderweg30 8024 Oberhaching Tel. 089ro1301-0
چەكی بایۆلۆجی Lieferte die B-Waffen
Gewer BaYeFn Fahrzeugbau 895OK ‘bestr.61
بەڕێوەبەر Anton Eyerie
Liefe rte fahrbare Labors in den Irak. ناردنی موختەبەری سەرسكە
بەپێی هەواڵەكانی ئەم دواییە 82 كارگەی ئەڵمانی لەوساڵانەدا بەشدار بووە لەفرۆشتنی چەك بەهی كیمیاوی و زۆری كەشەوە بەڕژێمی عێراقی ئەمە جگە لە چەندین كارگەی تری ئەو وڵاتانەی تر وەك بۆ نمونە لەهۆلەندە.
(5)دادگا نەكردنی كارگە لێپرسراوەكان
هەتا رۆژی ئەمڕۆش ئەو كارگە ئەڵمانیایانەبە شێوەیەكی جدی نەدران بە دادگا و بەرسزای توندی یاسا نەكەوتن. تەنیا دووكارگەیان لەبەر ڕای گشتی و جەختی وڵاتە یەكگرتوەكانی ئەمریكا خستە بەردەم لێپرسینەوەیەكی سادە،كە بەدەگمەن پرۆسەكانیان دەبیستران. ئەمەش ئەوەندە هێنران و بران هەتا لە بیرچونەوە. یان دوای ماوەیەكی درەنگ نوسینگە و سەنتەرەكانیان دەپشكێندرێن كەهەتا ئەو كاتە هیچ مەلەفێكی تێدا نەماون و دورخراونەتەوە. هەروەك لە لیستەكەدا دەیبینین تەنانەت سەرمایەو بانكی ئەڵمانڕ بەشداربووە لە خەرجی و بازرگانی مادی پرۆژەكان. هەر هەمان بانك بوو كە دەستی تێكەڵ بوو لەگەڵ ڕژێمی ڕەگەز پەرستی خواروی ئەفریقا لەسەرحیسابی میللەتی بەشخواروی ئەفریقا.هەتا ئێستەش چەندین كارگە هەن وەك (EG Farben) كە لەسەردەمی نازیەكاندا دەستیان تێكەڵ بوە لەگەڵ رژێمەكە و دەوڵەمەند بوون و ئێستەش سەرمایەكانیان زیاتر كەڵەكە كردوە و بەشدارن لەچەندین لە پرۆژەكانی جیهانی سێ.
(6)ئەڵمانیا و ئاوشڤیتس
یەكێك لەو شێوەی بە كۆمەڵ كوشتنانەی كە ڕژێمی هیتلەر بەرامبەر بە یەهودیەكان ڕەفتاری پێوە دەكرد بریتی بوو لە كوشتنیان بە گازی ژەهراوی (چەكی كیمیاوی).یەكێك لەو شوێنانەی ئەم قڕكردنەی تێدا كرا بریتی بوو لە ئاوشڤیتس.ئاوشڤیتس ئەو ناوچەیە بوو كە نازیەكانی ئەڵمانیا بە سەدان هەزار و بگرە ملیۆن هاووڵاتی یەهودییان بە گازی ژەهراوی تێدا خنكاند بێ گوێ دانە ژن و پیاو و منداڵ و پیرو پەككەوتە . قوربانیەكان دەبوایە پێشتر جل و بەرگەكانیان دابكەنن و پێیان دەوتن كە بۆ حەمام كردنیان دەبەن.لەكونی سەر خانەكەوە گازە ژەهراویەكەیان بۆ دەڕژاندنە خوارەوە بۆ ناو هۆلی حەمامەكە.یەكێك لە بیر كردنەوەی نازیەكان بۆ ئەم شێوە كوشتنە ئەوە بوو كە بتوانن بە نرخێكی زۆر هەرزان زۆرترین ژمارەیان لێ بكوژن. ئاخۆ هۆی ئەوە لە چیدا بێت كە مرۆڤ بتوانێت ئەوەندە دڕندە بێت؟ 40 ساّّڵ لە دوای ئاوشڤیتس كارگەكانی ئەڵمانیا بە زانین و چاوداخستنی حكومەتی ئەڵمانیا ئەوەی بۆ حكومەتی عێراق دروست كرد كە ئەنجامەكەیمان نەك هەر لە جەنگی یەكەم و دوەمی جیهانیدا بەڵكو لە هەڵەبجە و ناوچەكانی تری كوردستان و لە شەڕی عێراق-ئێران یشدا بینی. هەرچەندە بە تەنیا ئەڵمانیا نەبووە كە كەرەسەی پێویستی و ئەم چەكی بەكۆمەڵ كوژەی بە حكومەتی عێراقی فرۆشتبێت،بەڵام ئەڵمانیا ڕۆلی سەرەكی و گرنگی بینیوە تێیدا.لەبەر ئەوەی كە ئەم وڵاتە لێپرسینەوەیەكی گەورەی لە مێژووی خۆیدا هاتۆتە سەر دەبوایە بە هیچ شێوەیەك بیری لەوە نەكردایەتەوە كە ڕێگا بدات بە فرۆشتن و ناردن و دروستكردنی ئەم جۆرە چەكە زۆر كوشندەیە.ئایا بۆچی و لە پێناوی چیدا كرا؟هەربۆیە لێپرسینەوەیەكی گەورە هاتۆتە ئەستۆیان بەرامبەر بە نەتەوەی كوردیش،بە تایبەت بەرامبەر بەو چەند هەزار مرۆڤەی كە بە گازی ژەهراوی ئەڵمانی خنكێندراون و زامدار بوون.ئەڵمانیا چیتر ناتوانێت كوژراوەكانمان زیندو بكاتەوە بەڵام بە لایەنی كەمەوە دەكرێ:
1)قەرەبووی زیانەكان و درێژ كردنی دەستی یارمەتی بۆ بەجێماوی سەقەت بووەكان بە چەكی كیمیاوی كە توشی زیانی ماددی و گیانی و ڕۆحی بوون، و هەروەها بەشدار بن لە ئاوەدان كردنەوەی شارو ناوچەكانیان و پاككردنەوەی ژینگەی ناوچەكە لە شوێنەواری ژەهر و چەكی كیمیاوی.
2)جارێكی تر نەك هەر ئەم جۆرە چەكانە بە عێراق و بە هیچ لایەنێكی تر نەفرۆشن،بەڵكو یاسای دەوڵەتەكەیان توند بكەن كە ڕێگر بن لە دووبارە ناردنی ئەم جۆرە ماددەو ئامرازانە بۆ دووبارە نەبوونەوەی ئەم تراژیدیایانە.مرۆڤ دەبێت لە سەرمایە و پارە بەنرختر بێت.ئایا ئەگەر وڵاتێكی تر ئەوەی بەرامبەر بەئەڵمان خۆیان بكردایە چییان دەوت و چییان دەكرد؟
4)كارگە لێپرسراوەكان بدرێنە دادگاو دادپەروەرانە حوكمیان لەسەر بدرێ، بەوەی كەدەڵێن دادگا لە ئەڵمانیا دەزگایەكی سەربەخۆیە.هەر بەم شێوەیە هەموو ئەو سیاسەتمەدار و دەسەڵاتدارە حیزبی و حكومیانەی كە لەسەرەتاوە ئاگاداری مەسەلەكە بوون و لەبەر بەرژەوەندی ئابوری و سیاسی چاویان لە فرۆشتن و ناردن و دروست كردنی ئەم دەزگا و چەكە بۆ عێراق داخست كە جیهان بە چاوەكانی خۆی ئەنجامەكەی بە روونی بینی بخرێنە بەردەم لێپرسینەوە.ئەمڕۆكەش بێگومان زیندوكردنەوەی ئەم شتە لە بەرژەوەندییان نابێت. كۆمەڵێك لە دەسەڵاتداران و سیاسەتمەدارانی ئەڵمانیا لە ناو هەموو پارتە سیاسیەكان كە هەندێكیان ئەندامی پەڕلەمانیشن خاوەن كارگە و پرۆژەی ئابوورین،یان سەهمیان هەیە لە چەندین پرۆژەی سەرمایەداری و كارگە و بانقدا لە ناوەوە و لە دەرەوەی وڵات و كاریگەریان لەسەر سیاسەت و لەسەر دروستكردن و گۆڕینی یاسا ئابووریەكان هەیە. هەندێ جار ڕوو ئەدات كەخاوەن سەرمایە گەورەكان پارەیەكی زۆر بدەن بە كەسانێكی دەست ڕۆیشتوی سیاسی كە یاسایەك بباتە ناو پەڕلەمان و بە پشتگیری كردن لێی بتوانێ بیكاتە یاسا…هتد.
(7) ئەڵمانیا و ئیسرائیل
ئەڵمانەكان لەبەردەم حكومەتی ئیسرائیلدا خۆیان زۆر بە شەرمەزار و قەرزبار نیشان ئەدەن كە هەر دەشبێت وابێت بەوەی كە بەرامبەر گەلی یەهود ئەنجامیان داوە.فرۆشتنی چەكی كیمیاوی لەلایەن ئەلمانیاوە بە عێراق كە پێش داگیركردنەكەی كوێت ڕژێمی عێراقی هەڕەشەی لە ئیسرائیل پێدەكرد كە نیوەی وڵاتەكە بە چەكی كیمیاوی دەسوتێنێت و وێران دەكات شوێنەواری خۆی لە سیاسەت و لە مێژوودا بۆ زۆر لایەن بەرامبەر بە ئەڵمان جێدێلێت.هۆكەیشی ئەوەیە چونكە ئیسرائیل حكومەتە، خاوەن كیان و قەوارە و دەسەڵات و هاوڕێ و لۆبیە.خاوەن جالیەی یەهودی دەست ڕۆیشتوو وە هوشیارە لە دنیادا، لە ئەوروپا و لە ئەمریكادا،لە دەزگا ئابووری و سیاسی و حیزبیەكاندا و هەروەها لەسەر ئاستی دبلۆماسیدا.لەبەر ئەوەی كورد خاوەن ئەم دەسەڵات و دەزگا و توانایە نییە و بێ كیان و بێ دەوڵەت و بێ پارێزەرە (یەكنەگرتووە و یەك هەلوێست نەبووە) هەتا ئەمڕۆكە نەك هەر تەنانەت داوای لێبوردن لە نەتەوەی كورد و لە قوربانیانی چەكی كیمیاوی نەكراوە كە ئەڵمانیا وچەند وڵاتێكی تر بەشی خۆیان لێپرسینەوەی كارەساتەكەیان هاتۆتە ئەستۆ،بەڵكوقەرەبویەكی بچوكی زیانەكانیشی نەدراوە.ئیسرائیل لە قەرەبووی بە گاز كوژراوەكانیان بە كوشتنی بە كۆمەڵڕ یەهودیەكان بە ملیارد ماركیان داوا كرد و سەندووە.هەر ئەوەندە دەبینیت كاربەدەستانی حكومی و حیزبی گەورەی ئەڵمانیا دەچنە ئیسرائیل و لەوێ كڵاوە بچوكە یەهودیەكەیان دەكەنە سەر و بەرەو شوێنی یاد كردنەوەكانیان دەبەن و لەبەر دەمیاندا دەیانچەمێننەوە.
رۆژنامەنوسی ئیسرائیلی عامی ئیتینگەر لەرۆژنامەی مەعارف لەبەرواری 16/6/2002 دەنوسێت:
“حكومەتی ئەڵمانیا بەهۆی ئەو تاوانانەی بەرامبەر یەهود ئەنجامی داوون بڕیاری دا چەند غەواسەیەكی ژێر دەریا بەناوی تكۆما دۆلفین و لۆفیتا بەدەوڵەتی ئیسرائیل ببەخشێت. دوای ئەوەی بۆ ڕای گشتی ئاشكرا بوو، كەكارگەكانی ئەڵمانیا دەستی هەبووە و بەشدار بووە لەدروستكردنی چەكی كیمیایی و بۆ ئەم مەبەستە هاوكاری زۆری ڕژێمی بەغدای كردووە بۆدروستكردنء گەشە پێدانی چەكی كیمیایی هەر بۆیە حكومەتی ئەڵمانیا بڕیاری داوە قەرەبووی زیانەكانی ئیسرائیل بداتەوە…“.
رۆژنامەی القدس العربی بەرۆژێك دوای ڕاپۆرتەكەی مەعارف بەزمانی عەرەبی بابەتەكەی پەخش كردەوە. بەڵام رژێمی عێراق چەكە كیمیاییەكەی بۆی دروستكرا بەهەزاران كوردی پێ خنكاند و بەسەر كورددا تاقی كردنەوە كەچی حكومەتی ئەڵمانیا قەرەبووی زیانی لایەنێكی ترئەداتەوە.
(8) هەڵوێستی ئەڵمانیای رۆژهەڵات و حكومەتی مۆسكۆ
دەربارەی هەڵوێستی ئەڵمانیای رۆژهەڵاتی ئەوسەردەمەی سەربە (معسكر اڵاشتراكی) من تەنیا بە یەك نموونە باسی دەكەم : لە رۆژنامەی (NEUES DEUTSCHLAND) بە واتا ئەڵمانیای نوێ كە رۆژنامەی رەسمی حكومەتی ئەڵمانیای رۆژهەڵات بوو لەبەرواری 18/3/1988 بابەتێكی نوسیبو لەژێر ناونیشانی:
” سیاسەتمەدار د. منزر ابراهیم الشاوی لەكۆماری عێراقەوە لەئەنجومەنی وەزیرانی كۆماری ئەڵمانیای دیموكراتی لەلایەن پیلی شتۆفس پێشوازی لێكرا”. رۆژنامەكە لە یەكێك لە ستونەكانیدا دەنوسێت:
“هەردوو لایەن جەختیان لەسەر ئەوە كردوە كەهێشتنەوەو پارێزگاری كردنی ئاشتی جیهانی،ءهەوڵی هەموو هیمەتێك بۆكەمكردنەوەونەهێشتنی چەكسازی (تسلح) لەسەر روی زەوی واتایەكی گرنگی ژیانیی هەیە بۆدوا رۆژی سەرجەم مرۆڤایەتی…”.
لێرەدا
دووبارە دەمەوێت ئاماژە بۆ بەرواری پێشوازییەكەی سیاسەتمەداری عێراقی بكەم لەلایەن
ئەڵمانیای رۆژهەڵاتەوە كەدەگەڕێتەوە بۆدوو رۆژ دوای تراژیدیاكەی هەڵەبجە كەنەك هەر
بە یەك وشەباسی لێوە نەكراوە، بەڵكو لەو بەروارە ئەو پێشوازیەشیان لێكردوە. هەر لەنزیكەی
هەمان بەرواریش هاوڕێ كوردەكانی كوردستانی عێراق لەگۆڕەپانی سوری مۆسكۆ ناڕەزاییەكی
ئاشتیخوازانەیان دژ بەبەكار هێنانی چەكی كیماوی لە هەڵەبجە ئەنجامدابوو. حكومەتی مۆسكۆ
بەشێكی ئەم برادەرانەی لەیەكێتی سۆڤیەت دەركردء بەشێكی كەشیانی لەمۆسكۆ دورخستەوە.
ئەمەش ئەو جیهانەیە كەكوردی بەدبەختی تێدا دەژی.
(9) بەكارهێنانی چەكی كیمیاوی لە ڤێتنام
“حكومەتی ئەمریكی لە شەڕی ڤێتنام و كەمبۆدیا چەند جۆرە مەوادێكی گوایە دژ بە حەشەراتی ڕوەك وەك ئەوەی عێراقی بەكارهێنا. ئەنجامەكانی بۆ ئەم دوو وڵاتە لە ڕاپۆرتێكی (ئەكادیمی زانستی ئەمریكی) لە ساڵی 1974 خرایە بەردەم و لەڕاپۆرتەكەدا هاتوە كە: بۆ دەیان و بگرە بۆ سەدان ساڵ دەخایەنێت هەتا شوێنەوار و ئەنجامی خراپی ئەم مەوادە كیمیاویانە نامێنن. ئەنجامی خراپی ئەم مەوادانە بۆ سەر مرۆڤ و لەدایك بوونی منداڵی سەقەت نەك هەربەتەنیا لە ڤێتنام بەڵكو لەئەمریكاش لە منداڵانی سەربازێكی زۆر دەركەوتن كە لەبەكار هێنانی ئەم مەوادە كیمیاویانە لەو وڵاتانە وەك ڤێتنام (ئیحتكاكیان)هەبووە. لە دوای ماوەیەكی دورودرێژ، چەندین مانگ، یان ساڵ ئەنجامەكەی بەهۆی چەند (ئەعرازێكەوە) چاوەڕوان نەكراودەردەكەوێ. شەڕی ڤێتنام دورودرێژترین وگرانترین شەڕ بوو لە مێژووی وڵاتە یەكگرتوەكانی ئەمریكادا. بۆ یەكەم جار لە مێژووی جەنگدا بەهۆی ئەمریكاوە رێژەیەكی زۆر لە(هێربیتسید)چەكێكی كیمیاوی دژ بە رووەك بەكار هێنرا. ئەنجامەكانی بریتین لە وێرانكردنێكی مەدای دوور لەزەوی كشتوكاڵی وناوچەی سەوزایی و گوڵوگوڵزار. لە 90% ی بەرنامەی وێرانكردنەكە بەئامانجی وشك كردن و وێران كردنی دارستانەكانی ڤێتنام بوو. ئامانجەكەی تری بۆ وێران كردنی بەروبومە كشتوكاڵیەكانیان بوو. كۆچی دانیشتوان لە ناوچە كشتوكاڵیەكانەوە بۆ شارەكانی ژێر كۆنترۆڵ كراوی ئەمریكیەكان دەگەڕێتەوە بۆ ئەنجامی هێرشی مادەی (هێربیتسیت)،و لەوانەیشە ئەمریكیەكان ئەم دیاردەیەیان مەبەست بوبێت.شتێكی نهێنی نییە كە حكومەتی عێراقیش لە كوردستانی عێراق هەمان ستراتیجیەتی پەیڕەودەكرد، بەڵام بەهۆی سەرقاڵی حكومەت خۆی بە كێشەكانیەوە، وبەهۆی ڕاپەڕینی كوردەوەو هاتنە پێشی بارودۆخێكی نوێ حكومەتی عێراقی چیتر نەیتوانی درێژە بەوستراتیجەی بدات لەكوردستاندا.
لە نێوان 1961 – 1971 وڵاتە یەكگرتوەكانی ئەمریكا بە تایبەت لە خواروی ڤێتنام ،(91 )تەن (هێربیتسیتی) بەكارهێناوە كە بریتین لە چەند مەوادێكی كیمیاوی جۆراوجۆر. هەندێكیان وەك (ARGNTE ORANGE)كە زەهری (SEVESO DIOXIN-TCDD)ە، تەنیا رووەك وێران ناكات بەڵكو مرۆڤ و ئاژەڵیش.لە دارستانەكانەوە ئەم (دیۆكسین)ە چۆتە ناوچەم و رووبارە نزیكەكانەوە كەكاری لەتەركیبی كیمیاوی ماسی و چەند پیاندارێكڕ تری ئاوی كردووە كەدیارە لەخواردنیاندا دەتوانێت ئەنجام و شوێنەواری خراپی خۆی لە مرۆڤدا بەمەودای دوور جێبهێلێت. شوێنەواری ئەم هێرشی چەكی كیمیاویە هەتا ئەمڕۆكە هێشتا دیارە. هەتا گەڕانەوەی بۆ بارودۆخە ئاساییەكەی خۆی ئەو ناوچانەی لە 1 – 3 جار ئەم مەوادانەی پێدا كراوە بە تەقدیر 80 – 100 ساڵی دەوێت. لەو دارستانانەی ڤێتنام كە ئەم چەكە كیمیاویانەی تێدا بەكار نەهێنراوە 145 – 170 جۆر لە مەلی تێدا دەژین. بەڵام لە ناوچە وێران و بەر ژەهر كەوتوەكان تەنیا 24 جۆر مەلی تێدا دەژی. جگە لەمە منداڵی سەقەت لەدایك بوو، جۆری گەشەكردنی نائاسایی منداڵ لەسكی دایكیدا و نەخۆشی سەرەتان لە مرۆڤدا ئەنجامی بەكارهێنانی ئەم چەك ومەوادانە بووە لەڤێتنام. سەردانی ئەو ژن و پیاوە ئەمریكیە تۆكسیكۆلۆجەی كەلەم كاتە ناوەكانیانم لەیاد نییە چونە هەڵەبجەو دوای دە ساڵ هەمان دیاردەیان لە رووی پزیشكیەوە سەلماند، دۆكومێنتێكی گرنگە بۆ راستی بابەتەكە. ڤێتنامیەكان بۆ ئەم مەبەستە ئینستیتوی تایبەتیان بۆدروستكردوە كە ئەم دیاردانە هەموی دەبینرێن و لەرووی پزیشكیەوە بەردەوام لێی دەكۆلرێتەوە. هەتا ئەمڕۆكەش هۆی لەبارچونی منداڵ دەگەڕێتەوە بۆ ئەنجامی ئەم ماددە و چەكە خەتەرە”[1] هەندێ لەم منداڵانەیان لەناو شوشەی تایبەت داناوە لەئینستوتە پزیشكی و مۆزەخانە تایبەتەكان بۆ ئەم مەبەستە بۆ بەدۆكومێنت كردنی و بینینی لەلایەن رای گشتیەوە.
(10)كۆنگرەكەی پاریس
لە 7-11/1/89، واتا سالێك دوای كارەساتەكەی هەڵەبجە كۆنفرانسێك سەبارەت بەكێشەی چەكی كیمیاوی لەپاریس ئەنجامدرا كە چەند بڕیارێكیشی تێدا دەركرا، بەڵام نەك هەركوردێكی كوردستانی عێراق ڕێگا نەدرا وەك چاودێریش بەشداری تێدا بكات، بەڵكو هەر بەیەك وشەش باس لە عێراق نەكرا. تەنانەت رێگا لەهاوڵاتیەكی كورد گیرا كەدروشمێكی نوسراوی بە وێنەوە كردبوە ملی و بەراكردن ویستبووی خۆی بكات بەهۆڵی كۆنفرانسەكەدا. رێكخراوی یەكێتی نەتەوە یەكگرتوەكان كاتی خۆی حكومەتی عێراقی تەنانەت مەحكوم نەكرد بەرامبەر بە بەكار هێنانی چەكی كیمیاوی نێودەوڵەتیی قەدەغەكراو نەبۆ بەكارهێنانی لەكوردستان، ونە لەبەكارهێنانی لە جەنگی دژ بەئێرانداكەدەیان هەزار سەربازی ئێرانی پێ خنكێندرا.
(11)پڕۆفیسۆر هێندریكس سەرۆكی یەكەم وەفدەكەی UN بەم شێوەیە باسی گەشتەكەی هەڵەبجەی بۆكردم
ئەم باسەی كەدەیخوێنیتەوە، بریتیە لەو وتووێژە ڤیدیۆییەی كەمن لەگەڵ تۆكسیكۆلۆجی بەلجیكی ئەنجامم داوە لەچوارچێوەی كۆنفرانسێك لەشاری برێمن/ ئەڵمانیا لەژێر ناونیشانی مافی مرۆڤ لە كوردستاندا كەبانهێشت كرابوو بۆ پێشكەش كردنی لێكۆڵینەوەیەكی خۆی و وەفدەكەی بۆ هەڵەبجە وناوچەكانی كیمیاباران لەكوردستانی عێراق، هەروەها لەبەشێكی ئەو وتارەی كەپرۆفیسۆری ناوبراو لەكۆنفرانسەكەدا پێشكەشی كردو بابەتەكەی لەپاڵ ئەوانەی تردا دواتر كرانە كتێبێك وبەزمانی ئەڵمانی بڵاوكرانەوە. من كورتەیەكی زۆركەمی هەردوو بەشەكە بەم شێوەیەی خوارەوە بۆ بەڕێزتان دەگێڕمەوە:
لەدوای كارەساتەكەی هەڵەبجە ڕێكخراوی نەتەوە یەكگرتوەكان یەكەم وەفدی خۆی بەسەرۆكایەتی پڕۆفیسۆر (Aubin Heyndricks) ناردە كوردستانی عێراق بۆ لێكۆڵینەوە لەكارەساتەكەی هەڵەبجە و دەوروبەری. لەرۆژی دوو شەمەی ڕێكەوتی 11/4/1988 وەفدێكی شارەزا لەبواری پزیشكی و تۆكسیكۆلۆجیدا بەڕێگای كرماشانەوە ڕۆیشتنە هەڵەبجە لەژێرسەرۆكایەتی پڕۆفیسۆر ئاوبین، سەرۆكی بەشی تۆكسیكۆلۆج لەزانكۆی گێنتی بەلجیكا لە 10-14/4/1988 خایاند بۆ لێكۆلینەوە لەم كارەساتە. پرۆفیسۆر ئاوبین بەم شێوەیە دەربارەی دوا:
” بە هەلیكۆپتەرێك لە ئێرانەوە براینە هەڵەبجەو لە رۆژی 11/4/1988 لەكاتژمێری 30و10 گەیشتینە ئەوێ بۆئەنجامدانی لێكۆڵینەوەكەمان. لەگەڵ خۆماندا ئامرازی پێویستیمان بردبوو، وەك جل وبەرگی تایبەت و قیناعی غاز و شتی تری پێویست بۆ كۆكردنەوەی هەندێ لەكەرەسە ژەهراویەكان بۆ بردنەوەیان لەگەڵ خۆماندا بۆ بەلجیكا. لەسەرەتادا هاتینە ناو شارێكی تەواو بەجێهێڵراومردوو، كە بەهیچ شێوەیەك ژیانی تێدا نەمابوو. چەند سەربازێك (دیارە مەبەستی سەربازی ئێرانیە – نوسەر) و 10 پیاوی كوردی لێبوو كەلەشاخەكانەوە هاتبونە خوارێ. لۆریەكی ئێرانی لەسەر شەقامەكە بووكە لەلایەن كوردەكانی دەوروبەرەوە بەكرێ گیرابوو پڕكرابوو لە مۆبیلیات و كەرەسەی ماڵ كەبیانباتە ناو ئێران.
لەسەرەتاوە لەژێر كەرەسەی خانووە ڕووخاوەكاندا كۆمەڵە گیانلەبەرێكمان بینی كەبۆگەنیان كردبوو، وهەروەها لاشەی مرۆڤێك لەژێر كەرەسەی خانوەكەدا كەدەستی هاتبووە دەرێ و نینۆكەكانی شین ببونەوە.كەبەبەردەم ماڵەكاندا ڕۆیشتین بۆنی شتێك، ماددەیەك دەهات كەبە بۆچونی من بۆنی لاشەی مرۆڤ بوو. بەپێی پرسیارو زانیاریەكانی ئێمە و زانیاری یاریدەدەرێكی پزیشكیی (medicins sans frontieres) پێی وتین، كەهەتا ئەو كاتە زیاتر لە 3800 كوژراو، وزیاتر لە 10 هەزار بریندار هەبووە. بەڵام لەو بارودۆخەدا كاتەكە زۆركوورت بوە كەبتوانرێت سەر ژمێری لاشەكان بكرێن. زۆربەی زۆری لاشەكان بەپێی شەریعەتی ئاینیی نێژرابوون. نەسوتێندرابوون و بەكۆمەڵ نەنێژرابوون وبكرێن بەژێر خاكەوە. خەڵكەكەشوێنەكانیان نیشان ئەداین و ئێمەش ئەچوینە ڵای لاشەكان. لەكوژراوەكان و لەخۆڵی زەوی وجل و بەرگە بەجێماوەكان و قژی مردوەكان هی ژنێك، یان هی مندالێكمان لەپاشماوەی بۆمبەكان وبەرد و ڕووەكە سوتاوەكان، لەهەریەكەیان شتێكمان لێ دەكردنە ناو قتوی تایبەتەوە. هەموو كەرەسە وەرگرتوەكانمان بەباشی تۆماردەكردوسەریمان دادەخست بۆئەنجامدانی لێكۆڵینەوە دەربارەیان لەبەشی تۆكسیكۆلۆجیی لەزانكۆی گێنت لەبەلجیكا. لەتاران بەڕێگای وەرگێڕی زمانەوە پرسیارمان لەدوو كچی كورد كرد سەبارەت بەچۆنیەتی ڕوداوەكە. ئەم دووكچە كوردە زۆر ئاسان، بەڵام زۆر بەتەواوی بۆیان باسكردین كە لەرۆژی هەینی 16/3 كە خۆیان شاهیدی كاتی بۆردومان كردنەكەن نیوەڕۆ دەستی پێكرد و هەتا ئێوارەی خایاندبوو. 10 جار هێرشی بۆمبا كرابوو، هی گازی ژەهراوی و چەكی ئاسایی. ئەم دوو كچە كەناوی یەكێكیان ساڵحە و تەمەنی 14 ساڵ بوو، وئەوەی تر تەمەن 22 ساڵ بەناوی لەیڵا حەبیبوڵاو هەردوكیان خەڵكی هەڵەبجە بوون. بەرجۆری گازی زەنف ( YPERITE) كەوتبوون. هەردوكیان هیوای مانەوەیان لەسەر ژیان زۆر كەمبوو. هەندێ كەس كە لەماڵەوەیان هەڵاتبوون بۆیان باس كردم كەكچیان بینیبوو كە دەكەوتن و دەمردن، ئیتر بەپێی ئەوەی كێ و بەر چ جۆرە ژهرێكی كیمیایی كەوتووە. هەندێ خەڵكی تر لەشەقامێكی تری تەنیشت بەر جۆرە بۆمبایەكی تری كیمیایی كەوتبوون كە زۆر بەئەشكەنجەو ئازارەوە مردبوون. چاوەكانیان وەك سەری دەرزی دەرپەڕیبوو، خوێن لەدەمیانەوە هاتبووە دەرێ. هێزی ئەژنۆیان شكابوو وە دوای چەند خولەكێك گیانیان دەرچبوو. ئەمە گازی ئەعساب بووە (neurotoxik gas).هەندێكی تریان كێشەیان لەبەشی چاو و پێستدا بۆدروست ببوو كەگازی زەنف هۆی سەرەكی ئەم دیاردەیە بوە. لەو شەقامانەی تر كەسەردانیمان كردن، لەشەقامی كانی گۆلكە لەگەڕەكی پاشا هەمان ئەعرازمان بەدی كرد وەك ئەوەی شەقامەكەی تر كەسێ كوردیش شایەتیی ئەم شتەیان بۆ داین هەروەك چۆن دوو كچە كوردەكەی خەستەخانەی عەسكەری تاران هەمان شتیان بۆ باس كردین. ئەم قسانە هەمووی لەگەڵ سەرنج و لێكۆڵینەوەكانی ئێمەدا گونجاو بوون و هەمووی ڕاست بوون. ژنێكی تەمەن 30 ساڵەی خەڵكی شەقامی پیرمحەمەد لەگەڕەكی پاشا ئەمیش بەرگازی زێنف كەوتبوو، شایەتەكانی ئێمە،كە بەبرینداریی لەچەكی ژهراوی ڕزگاریان ببوو لەمردن وەسفی ئەعرازەكانی شەڕی مان و مردنی ئەم ژهرەیان بۆ كردین. وەسفەكانیان بەتەواوی دەگونجان لەگەڵ لێكۆڵینەوەكانی ئێمە و ڕاستی بەرهەمی ئەنجامەكانی بەتەوای بۆمان خستە ڕوو. دوای هەڵەبجە بەهەلیكۆپتەر بەسەر چەند دێهاتێكی تردا هاتوچۆمان كرد وەك (دجەیلە،خورماڵ و عەنەب).ئەم شوێنانە وەك ناوچەی مردوو وابوون چونكە دانیشتوانەكانی هەموو لەترسی چەكی كیمیایی هەڵاتبوون. ئێمە نەمانتوانی لەم گوندانە بنیشینەوە لەترسی چاڵاكی و پێكدادانی سەربازی. لەخەستەخانەی عەسكەری لەتاران وتووێژمان لەگەڵ كچێكی تەمەن 12 ساڵەی خەڵكی گوندی دۆژینە كرد كەزۆر بەخەستی بەر گازی زێنف كەوتبوو.كارەساتەكەی دۆژینەی بۆ گێڕاینەوە كەمرۆڤ دەتوانێت بەتراژیدیایەكی گەورە نێوی ببات. نیوەڕۆكەی بەهەلیكۆپتەرەكە گەڕاینەوە ناو سنوری ئێران و دواتر بە فڕۆكەیەكی ئاسایی گەڕاینەوە بۆ تاران. لەهەڵەبجە پێیان ڕاگەیاندین كەگوندێكی تریش بەخەستیی بەر چەكی كیمیایی كەوتوە بەڵكو بتوانین لەوێش كەرەسەی پێویست بەرین بۆ لێكۆڵینەوە لەگەڵ خۆمان. حەزمان دەكرد بەم كارە هەستین بەڵام لەبەر هۆی ئاسایش و ترسی چاڵاكی سەربازیی نەمانتوانی بگەینە گوندەكە. دەمەوێت لێرەدا ئیشارە بەوە بدەم كەگوێزانەوەی كوردە بەچەكی كیمیایی كەوتوەكان بەپاس لە هەڵەبجەوە بۆ كرماشان بەو شێوە گواستنەوەیەی ئەو قۆناغە نزیكەی 24 كاتژمێری ویستوە. ئێمە لێرەدا ئەو ئازار و ئەشكەنجەی ئەم مرۆڤانە و شەڕ كردن و زۆرانبازیان لەگەڵ ژیاندا دەخەینە بەرچاوی خۆمان كەچۆن بووە. ئەو ڕێگا درێژە و نەبوونی توانای ژەهر دەركردن لەئۆرگانەكانیان و چارەسەر نەكردنی پزیشكیان دەبێت بۆخەڵكە زامدارەكان زۆر بەئازار بوبێت. زۆر لەم مرۆڤە كوردانە بەڕێگاوە لەناو پاسدا گیانیان لەدەست داوە. تەنیا ژمارەیەكی كەمیان توانراوە بەهەلیكۆپتەر لەجێگا نشینەكانی خۆیانەوە بگوێزرێنەوە، ئەگەر مرۆڤ ئەو وەزعیەتە بهێنێتە بەرچاوی خۆی كەبەهەزاران بەرچەكی كیمیایی كەوتوونء توانای هەلیكۆپتەریش دیاری كراوە. من لێرەدا ئاماژە بەڕاپۆرتی ژمارە88/RN/0491 ی د. رفیق خان دەكەم وەك ڕێكخەری دەزپاڕتەندروستی (WHO/UNHCR) هی بەرواری 10/4/1988 )”.
خوێنەری بەڕێز: من لێرەدا ناچمە تەرجومە كردنی یەكەیەكەی ڕاپۆرتی ئەنجامە پزیشكیەكانی ئەم تیمە لەناوچەكانی هەڵەبجە ودەوروبەر كەدوای لێكۆڵینەوەكەی زانكۆی ناوبراو بەلجیكاو لەبەشی تایبەت و ڵای كەسانی پسپۆر. چونكە ژمارەیان زۆرە وكات و شوێنی تایبەتی خۆی دەوێت.پرۆفیسۆر AUBIN دوای گەڕانەوەی لەئەڵمانیا بۆبەلجیكا دووكتێبی قەبەی بەزمانی ئینگلیزی بۆ ناردم كە سەرجەم ئەنجام و ڕاپۆرتە پزیشكیەكانی تێدا تۆمار كراوون و زیاتر لە هەزار ڵاپەڕە دەبێت و هەمووی بەژمارە و ناوەوە زانستیانە تۆمار كراون.من ئەمە بەبەڵگەنامەیەكی پزیشكی و مێژوویی وسیاسی لەقەڵەم ئەدەم بۆ كورد بۆ بەكارهێنانی و وانە خوێندن لەسەری و دانانی لە پەڕتوكخانەی وڵاتی خۆمان بۆكەڵك وەرگرتن لێی لەبوارە جیاجیاكاندا. دوای هەر لێكۆڵینەوەیەكی پزیشكیی بەڕاپۆرتێكی كورت ئەنجامەكەی خراوەتە بەردەم. من لێرەدا چەند سەرنجێكی كەمی تەنیا یەكێك لەم ڕاپۆرتانە دەنوسمەوە، بەڵام نەك ئەنجامە پزیشكیەكەی….
پرۆفیسۆر ئاوبین:”سەرجەم ئەو فەحسانەی كە كردومانن هی كوردەكانی هەڵەبجە و ناوچەی دەوروبەر بەهیچ شێوەیەك گومانی تێدا نییە كە لەم ناوچانە چەكی كیمیایی بەكار هێنراوە و ئەم مرۆڤانە لەئەنجامی ئەم چەكە كوژراون،یان زامدار بوون.گازی زەنف (YPERITE)ئۆرگانێكی فۆسفاتە و پڵازمای خوێن لەكار دەخات –ACETYLCHOLINESTERASE- (TABUN, SARIN)یان بابەتی لەم جۆرە ژەهرانە بەكار هێنراوون.سەبارەت بە لێكۆلینەوەی مێتالی (مەعدەنی)بۆمباكە كەلەناو ماڵە ڕوخاوەكاندا دۆزیماننەوە هەمان ئەو مەعدەنەیە كەكاتی خۆی لەڕاپۆرتی ژمارە (CTA/PJ1984.2)هی بەرواری 1/7/1984 كەلە دورگەی مەجنوون لە ئێران وەسفمان كردوە و بەكارهێنرابون.هەندێ لەو بریندارە كوردانەی كە ئێمە لەئێران بینیمانن هەمان ئەو ئەعرازانەیان هەبوو كەلە ڕاپۆرتەكەی 1/7/1984 ئاماژەمان پێدا كەلە خەستەخانەی گێنت بۆ چارەسەر كردن هێنرابوون (بەواتا ئەو ئێرانیانەی كە حكومەتی ئێران ناردبوونی بۆ چارەسەر كردن بۆ خەستەخانەی ناوبراو- نوسەر).ناوچە كوردیەكانی عێراق كە لەهەلیكۆپتەریشەوە ئێمە وەك پسپۆری ئەم بوارە بەووردی لێكۆڵینەوەمان دەربارەی ئەنجامدا و سەرنجمان داێ بەتەواوی گومانی نەهێشتۆتەوە لەوەی كە ئەم چەكە كیمیاییانە و بۆردومان كردنەكان لەلایەن ڕژێمی عێراقەوە ئەنجام دراوون.گێنت،27/4/1988 – بەئیمزای پڕۆفیسۆر HEYNDRICKS ِAUBIN )”.
(12)ئەنجامی لێكۆڵینەوەی وەفدەكە
لەلێكۆڵینەوەكەی ئەم تیمە پسپۆرە كە ڕێكخراوی نەتەوە یەكگرتوەكان خۆی ناردونی بۆ كوردستان و ئەنجامەكەی خرایە بەردەم ئەو گومانەی نەهێشتەوە كە:
1)چەكی كیمیایی بەكار هاتووە لە كوردستان، و بەرامبەر بەخەڵكی مەدەنی بێ دەسەڵات لەژن و پیاو و منداڵدا لەناو قوڵایی ژیانی ئاسایی رۆژانەیاندا.
2)ڕژێمی عێراقی بەكاری هێناوە و لەگەڵ ئەوانەی 1984 ی كاتی شەڕی ئێران – عێراقیش یەكتر دەگرنەوە كە زیاتر لە 50 هەزار سەربازی ئێرانی تێدا بەچەكی كیمیایی لەلایەن ڕژێمی عێراقەوە كوژران.
3)ئەم چەكە كوشندەیەی كە بە پێی بڕیاری (17/9/1925) ی جنێف كە بەكارهێنانی لە جیهان دا قەدەغەیە،نەك هەبوونی. بڕیارێك كە دەوڵەتی عێراق لە ساڵی 1931 وە ئیمزای كردوە. ئەو چەكەی بەكار هێنرا هەرچەندە بە پێی بڕیاری ژمارە 2826 ی (16/12/1971) ی نەتەوە یەكگرتوەكان، بڕگەی 26 كە دەبێت خەڵكی بێ چەك لە شەڕدا بپارێزرێت، بە یاسای ژمارە 2827 ی (UN ) ی هەمان بڕیار دەبێت كۆنترۆلی چەكی كیمیاوی بكرێت بۆبەكارنەهێنانی. من ئەو پرسیارە دەكەم ئەی كەواتە ڕێكخراوی نەتەوە یەكگرتوەكان ئەم یاسایانەی بۆچی و بۆ كێ لەسەر ئاڵاكەی نوسیوەتەوە؟ ئەم دەوڵەتانەی جیهان بۆچی ئەم ڕێككەوتننامانەیان ئیمزا كردوە و لەمانەش خراپتر ئەوەیە ئەی بۆچی ئەم ڕێكخراوەی نەتەوە یەكگرتوەكان كەدەبێت خاوەنی بڕیار و هێز و دەسەڵاتی قانونی نێودەوڵەتی بێت ڕژێمی عێراقی تاوانبار و مەحكوم نەكرد كە ئەنجامی لێكۆلینەوەی بەكار هێنانی چەكی كیمیایی لەكوردستان لەلایەن بەغداوە بەرامبەر بە كورد لەسەر مێزەكەیدایە، هی وەفدێك كە ئەم ڕێكخراوە خۆی پرۆژەی لێكۆڵینەوەكەی پێ سپاردوە و ئەنجامەكەیشی لەبەر دەمدایە.بۆچی؟؟ گوایە دەبێت دەولەتێك داوایەك بەڕەسمی پێشكەش بە ڕێكخراوی نەتەوە یەكگرتوەكان بكات و داواكاریەكە وەربگیرێت و ئەو كاتە وتووێژ دەربارەی بكرێت.لەكێشەی هەڵەبجە و كیمیابارانی كوردستاندا پڕۆفیسۆر ئاوبین پێی وتم كە “هیچ دەوڵەتێك، هیچ حكومەتێك ئەم دواكاریەی پێشكەش نەكرد”.خۆ ئەمە یانەی وەرزش نییە،بەڵكو پەیوەندە بەچارەنوسی مرۆڤ و نەتەوەكانەوە، بە مەسەلەی ژیان و مردن و پاراستنی كەرامەت و مافی مرۆڤەوە. بەم یاسایە بێت كەواتە دەكرا ڕژێمی سەدام (2) ملیۆن كوردیشی بەژهرە بخنكانایە و سەدان هەزاریشیان لێ ئەنفال بكات و كەسیش نەبێت بەرگریت لێبكات.ئەم تاوانە لەهیچ یاسایەكی ئاسمانی و زەمینیدا جێگای نابێتەوە.ڕێكخراوی نەتەوە یەكگرتوەكان خۆی كردۆتە دایك و باوكی ئەم چەند ملیارد مرۆڤەی سەر ڕووی زەمین، ئەی نابێت ئەركی دایك و باوكایەتیەكەی خۆی بەجێ بهێنێت و منداڵە ڵاسارەكانی باش پەروەردە بكات و لەكاتی پێویستدا سزای بەزانی سنوری خوڕەوشتیان بدات؟بەڵام تەجروبە نیشانی دا كە ئەم دایك و باوكە بەئەركی پێویستی خۆیان بەرامبەر منداڵەكانیان هەڵنەستاون و سستەمی پەروەردەكەی خراپە.
(13)جینۆساید و یاساكانی مافـی مرۆڤی
ڕێكخراوی نەتەوە یەكگرتوەكان (UN)
لە یاساكانی مافـی مرۆڤی ڕێكخراوی نەتەوە یەكگرتوەكاندا كە لە 9/12/1948 دا تۆمار كراوە، جینۆساید لە گشت خاڵەكانیدا پێناسەكراوە كە بە ئامانجی وێران كردنی سەرجەمیان بەشێكی نەتەوەیەك، كەمایەتیەك، ڕەگەزێك یان گروپێكی كۆمەڵایەتی و ئاینی ئەنجام بدرێن:
أ) كوشتنی ئەندامانی كۆمەڵگا
ب) بونە هۆی زیانی گیانی، یان دەرونی و ڕۆحی
ج) بەئەنقەست شێوەیەكی تری ژیان بەسەر ئەو كۆمەڵگایەدا بسەپێنیت كەپێشتر دەزانرێت، دەبێتە هۆی خوڵقاندنی لەناو بردنی گیانیی سەرجەم یان بەشێكی كۆمەڵگاكە.
جاڕی گەردوونی مافـی مرۆڤ كە لە 10/12/1948 وەرگیراوە بڕیاری ئەوەی تێدایە:… كە شتێكی جەوهەریە مافـی مرۆڤ بە ڕێگای دەسەڵاتی ماف بپارێزرێت بۆ ئەوەی مرۆڤ لە دژی دڕندەیی و چەوساندنەوە ناچاری ڕاپەڕین نەبێت وەك دوا ئامرازی بەرگری كردن لەخۆ. لەبەر ئەوەی مافـی مرۆڤ لەكوردستان نەپارێزراوە گەلی كورد ناچار بووە لەدژی دڕندەیی وچەوساندنەوە ڕاپەڕێت و بەرگری لەخۆی بكات و وەك دوا ئامراز ڕێگای وەڵامدانەوەی گونجاو بۆ خۆی هەڵبژێرێت.لە مادەی یەكی ئەم بڕیارەدا هاتووە:
” هەموو نەتەوەیەك مافـی دیاری كردنی چارەی خۆنوسینی هەیە… كەلە ئازادیدا گەشە بەمافـی سیاسی، ئابوری وكۆمەڵایەتی وكولتوری خۆی بدات”.
مانای بە پراكـتیزە كردنی مافـی چارەنوس بە مەرجی بوونی (بیرو سەرنجەكانی)سەرەوە بەندن. مافـی چارەنوس بەدەستهێنانی سەربەخۆیی كۆتایی نایەت، بەڵكو لە دوای بەدیهێنان و پێدانی تەواوی سەربەخۆیی یاسایی و سیاسی و ئابوری و كۆمەڵایەتی و كولتووری دەبێت. بەدەستهێنانی مافـی چارەنووس مەرجێكی پێویستە بۆ مانەوەی فیعلی مافـی مرۆڤ و سەربەستیە سەرەكیەكان. بەپێی یاساكە هەموو ئەندامێكی نەتەوە یەكگرتوەكان ڕێگای پێدراوە پشتگیری لە مافەكانی نەتەوەی كورد بۆدیاری كردنی مافـی چارەی خۆ نووسین بكات.
لە بڕیاری ژمارە 1904ی 20/11/1963 دەزگای ناوەندی ڕێكخراوی نەتەوە یەكگرتوەكان ڕازی بووە بە وەرگرتنی بڕیاری نەهێشتنی هەموو جۆرێك لە ڕەفتاری ڕەگەزپەرستانە. ئەمانە تەنیا چەند نمونەیەكی زۆر كەم بوون بۆ یاساكانی نەتەوە یەكگرتوەكان كە مەرجەكانی دەست درێژی نەكردنی بۆ مافەكان دیار كردووە كە كوردیش هەر وەك هەموو نەتەوەكان و ئەندامێكی ناو كۆمەلگەی مرۆڤایەتی مافـی بەكار هێنانی هەیە.عێراقی بەعسیش ئەندامێكی نەتەوە یەكگرتوەكان بوو و ئەم یاسایانەی ئیمزا كردبوو.بەڵام ڕاستیەكە ئەوەیە كەحكومەتی عێراقی بە توندترین شێوە ئەم ڕێككەوتننامانەی پێشێل و بریندار كرد. ڕێكخراوی نەتەوە یەكگرتوەكانیش وەك دامودەزگاكە خۆی هیچ كات هەنگاوی پێویست و كاریگەریان نەنا بۆ مەودای دوور بۆ ئەوەی مرۆڤی كورد لە مافەكانیدا بپارێزن.تەنانەت ڕژێمی بەغدای تاوانبار نەكرد بۆ بەكار هێنانی چەكی كیمیاوی لەهەڵەبجە و ناوچەكانی تركەبووە هۆی شەهید كردنی زیاتر لە (5000)ژن و منداڵی كورد بەگازی ژەهراوی نێونەتەوەیی قەدەغەكراو، چونكە ئەم دامودەزگایەی ڕێكخراوی نەتەوە یەكگرتوەكان زیاتر لەژێر سیاسەتء كاریپەرحكومەتی وڵاتە یەكگرتوەكانی ئەمریكادابە ڕێگاوە دەچێت، و سیاسەتی ئەو كاتەیان وای پێویست كردوە بەو شێوەیە هەڵسوكەوت بكەن.
[1]) لە كتێبی (نەهێشتنی چەكی ژەهراوی)،زانا سروشتی و شارەزا گزیشكیەكان ئیشارەی جدی ئەدەن بۆ مەترسی چەكی كیمیاوی و بایۆلۆجی. لە لایەن هەردوو گیۆفیسۆر (WERNER DOSCH + PETER HERRLICH)ئامادە كراوە و لە چاگخانەی (FISCHER)لە فرانكفۆرت/ئەڵمانیا لە چاگدراوە.
[2] وێنەی ئەرشیف- ئەنفالستان پرۆفیسۆر هاندرێکس
