توێژینەوەی زانستی یان گۆترەکاری و ڕمڵلێدان – (کیمیاباران و گۆترەکاری)… عومەر محەمەد
کیمیاباران و گۆترەکاری — بەشی سێهەم
بەپێی توێژینەوە نا زاستیەکەی، بەهادین محەمەد هەموو گوندێکی کوردستان بەرچەکی کیمیایی کەوتووە، ئەوە ئاماژەیەکی زەقی تێنەگەیشتنێتی لە توێژینەوەو لە ئەنفالیش، خشتەیەکی گوندە کیمیاباران کراوەکانی خستووەتە ڕوو، دەیان گوندی تێترنجاندووە کە جگەلەوەی زۆربەیان کیمیابازان نەکراون ناوی زۆربەشیان بەهەڵە نوسراون، بەڵام ئەمە لەڕوی زانستییەوە هەڵەن و لە باری مۆراڵیشەوە عەیبە، چونکە هەموو کەس دەزانێ راستنیە کە بڵێین هەموو گوندەکانی کوردستان کیمیاباران کراون، لەبەرئەوەی زۆربەی هەرەزۆری ئەو گوندانەی ئەو نوسیوێتی گوایە بەرچەکی کیمیایی کەوتوون، راست نییە بەبروای من نەک هەر توێژەر بەڵکو هەرچی دەستی بۆ قەڵەمبرد ئەرکێکی ئەخلاقی دەکەوێتە ئەستۆ ئەویش راستگۆییە لە نوسینەوەی مێژوو روداودا، ئەمە جگەلەوەی کوردەکان دەبێت بەوریایی مامەڵە لەگەڵ دۆسێکەیاندا بکەن چونکە دورنییە درۆیەک کۆی دۆسێکەمان بخاتە ژێر پرسیارەوە، بەدخەوە ئەم توێژەرە پابەندی ئەم لایەنەش نەبووە .
عەجایەب ! نوسیوێتی رۆژی ٣/٥/١٩٨٨ ( گۆپتەپە، عەسکەر، مایلە سەرچەم، شێخان، کەلەشێرە چەمی رێزان، قۆجەبڵاخ، زەرزی) کیمیاباران کراون ! ئەمە راست نیە جگەلە گۆپتەپەو عەسکەر ئەو ئیوارەیە هیچ گوندێکی تر کیمیاباران نەکراون، ئینجا هەڵەی تری زۆری کردووە بۆنمونە نوسیوێتی سەرلەئێوارەی هەمان رۆژ گوندی خاڵخالانیان بردومان کرد، جارێ دەبێت خوێنەر ئەوەی بۆراست بکرێتەوە کە خاڵخاڵان چیایە نەک گوند، ئینجا جارێکی تر گەراوەتەوە سەر هەمان باس و دەنوسێت سەعات ٤:٤٥ دەقیقە هەشت فرۆکەی جەنگی سوپای بەعس هێرشیان کردەوە سەر ناوچەی عەسکەر و ژمارەیەکی زۆر لەژن و منداڵ و پیربوونە قوربانی ئەم هێرشە کیمیاییە .. دیسانەوە ئەم زانیاریەش هەر هەڵەیە چونکە گۆپتەپەو عەسکەر هەردوکیان پێکەوەو لەیەک کاتدا بۆردومانی گازکراون وەک شایەتحاڵ دەیگیرنەوە هەشت فرۆکە بوون و لەئاسمان چواریان لەو کۆمەڵە فرۆکەیە جیابوونەتەوەو چوونەتە سەرگوندی عەسکەرو هاوکات لەگەڵ ئەوانەی بەئاسمانی گۆپتەپەوە مابوونەوە دوای دووجار خولانەوە بۆمبەکانیان فرێداوەتە خوارەوە . بەڵام ئەوەی کۆمەڵکوژی زۆری لێکەوتەوە گوندی گۆپتەپەبووە نەک عەسکەر لەبەرئەوەی خەڵکی عەسکەر بەهۆی کشتوکاڵەوە لەناو گوندەکە نەبوون زیانیان کەمتر بوو بەهەموویان حەوت کەس بوونە قوربانی بەشەهیدوبریندارەوە بەڵام لەگۆپتەپە هەرلەجێدا نزیکەی ١٥٠ کەس شەهیدبوون.
(١٤-١٥/ ٧/ ١٩٨٧) هیچ کام لەم جێگایانە کیمیاباران نەکراون ( کانی توو، سیروان، بالیسان، وشێخ وەسانان و بادینان) .. ئەگەر هەڵەی چاپ بێت و ١٦ی نیسانی ١٩٨٧ بێت تەنها بۆ بالیسان وشێخ وەسان راستە ئەگەر ساڵی ١٩٨٨ یش بێت ئەوا دیسانەوە هەر هەڵەیە چونکە لەو رێکەوتانەدا تەنها قۆناغی ٧ و٨ی ئەنفال مابوون ئەو ناوچانەی تر کەسیان تێدا نەمابوو هەتا سوپا ناچاربێت کیمیاییان بەسەردا بکات ؟!
جێگەی سەرسوڕمانە کە مرۆڤ لەبارەی ئەنفالەوە توێژینەوە بکات وبەو ئەندازەیە بێئاگابێت لەڕوداوەکان و هێندە سێرچی نەکردبێت لەکارەکەیدا روسوربێت و کتێبەکەی روی ناوکتێبخانەکانی هەبێت. لە هەموو ناوچەی بادیناندا تاکە گوندێک کە کیمیابارانکراوە و کۆمەڵکوژی زۆری تێدابوو، (گوندی برجینێ)یە ئەو کۆمەڵکوژییە سەرنجی رێکخراوە نێودەڵەتیەکان ڕاکێشاوەو تیمی گۆڕهەڵدەرەوەی نێودەوڵەتی لە گوندی (برجینی) تەرمەکانی هەڵداوەنەوە، کەچی نەلەئەنفالی بادیناندا باسی کردووەو نەلەخشتەکانیشدا ناوی ئەوگوندەی تێدایە ! تەنانەت بۆ دەرمانیش تاقە جارێک ناوی ئەم گوندە لەکتێبەکەیدا نەهاتووە ! ئەمە لەکاتێکدایە کەچەندینجار بەکوردی و عەرەبی ناوی کتێبەکەی مێدل ئێست ۆچی وەک سەرچاوە نوسیوە! ئەی چۆنە ئەم تراژیدیایەی گوندی برجینی نەدیوە ؟! ئەمە بەڵگەی ئەوەشە کە ئەم توێژەرە ناوی کتێبەکانی بۆ ریزکردنی سەرچاوە بەکارهێناوەو هیچ سودێکی لێ نەبینیون چونکە نەیخوێندونەتەوە.
هەربۆزانیاری خوێنەران؛ ئەو تیمەی گۆڕی بەرکەوتوانی چەکی کیمیایی لەبرجینی هەڵدایەوە لە پێشەوە روپێوێکی شوێنەوارناسی‌و هەڵدانەوە‌و پشكنینی گۆڕەكانی گوندی برجینی کردووەو خەڵکی گوندەکەش چاوساغ و رێپیشاندەریان بوون، شوێنەوارناسی تیمەكە روپێویکی ستانداردی بۆ كەلاوەكانی گوندەکە کردووە، شارەزایانی ئەنترۆپۆڵۆجیای پزیشكیی دادوەری گۆڕەکانی برجینیان هەڵداوتەوە کە لە ٢٥ی ئابی ساڵی ١٩٨٨ بە چەکی کیمیایی گیانیان لە دەستدابوو، روفاتی گیانبەختکردووەکان هەر لە گوندەکەیاندا مابوونەوە، تیمەکە جگەلە هەڵدانەوەی گۆڕەکان کارێکی بایەخداری تریشیان ئەنجامداوە مێدیل ئێست ۆچ نوسیوێتی ( خۆڵ‌و خاكی لەوچاڵانە دەرهێنا كەوا باسدەكرا بۆمبە كیمیاییەكانیان بەركەوتووە. لە ساڵی ١٩٩٣ دا، تاقیگەی چەكی كیمیایی وەزارەتی بەرگریی بەریتانیا لە پۆرتن داون- ( Porton Down ) ڕاپۆرتێكی لە سەر دۆزینەوەی شوێنەواری گازی خەردەل‌و دەمار، لەو نموونانەی كە لەو شوێنانە وەرگیراون، بڵاوكردەوە. ئەمە یەكەم حاڵەتی پەلاماری چەكی كیمیایی بوو كە لە سەر بنەمای پاشماوەی توخمی كیمیایی سەلمابێت لەو شوێنەدا كە بۆمبی بەركەوتبێت‌و شوێنەواری بەجێهێشتبێت.)[1] کەچی ئەم زانیارییە گرنگە لەکن توێژەرە کوردەکە هیچ بایەخێکی نەبووە، بەمەرجێک من چەندجار باسی ئەوەم بۆکردووە کە شارەزاییەکی باشم لەئەنفالی بادیناندا پەیداکردووەو زۆرێک لەشایەتحاڵە گرنگەکانی ئەنفالی ئەو ناوچەیە دەناسم یەکێک لەوانە رزگاربوویەکی گازە کەلەبۆمبارانەکەی بورجینیدا بووەو لەدادگای باڵای تاوانەکان شایەتحاڵی ئەو تاوانە بوو ئەویش کاک ئەیوب بورجینیە. ….. ماوێتی
[1] بروانە میدیل ئێست ۆچ- جینۆساید لەعێراق و پەلاماری ئەنفال بۆ سەرکورد- وەرگیر محەمەد حەمەساڵح توفیق- خانەی وەرگیران چاپی دووەم ٢٠٠٤ ل ٤١
