دیوێك لەكارەساتی ئەرمەنیەكان نهێنیەكی شەست ساڵە لە توركیا بنەماڵەیەك ڕیشەكێش دەكات
دیوێك لەكارەساتی ئەرمەنیەكان
نهێنیەكی شەست ساڵە لە توركیا بنەماڵەیەك ڕیشەكێش دەكات
(چرپەی نێوان نەنك و كچەزایەك, چیرۆكی هەزارەها ئەرمەنی پێچەوانە دەكاتەوە تاگەورەبوونیان بەهەڵە خۆیان بە تورك زانیوە)
نوسینی: دان بلڤیسكی (*)
وەرگێڕانی : سەعید عارف
saidaraf@hotmail.com
هەنوكە( فەتحیە چەتین) ڕۆژی تێكشكانی شوناسی خۆی لە بیرە . كچێكی گەنج ئەو كاتە یاسای دەخوێند كاتێك نەنكی هێنایە تەنیشتیەوە و نهێنی شەست ساڵ لەوە پێشی بۆ دركاند ، پێی گوت ئەو ، واتە نەنكی ، بە ئەرمەنی و كریستیانی لە دایك بووە بەدەستی ئەفسەرێكی توركی دەربازبووە لەیەكێك لە كۆڕەوە مەرگبارەكاندا . ساڵی 1915 لە نێوان دەستی دایكی دا فرێنراوە ولەسەردابی توركی وئیسلامیانە گۆشیان كردووە . نەنكەكە بە كچەزاكەی دەڵیت ناوە ئەسڵەكەی (هەرانۆس) بووە ، دایك وباوكی ڕاستەقینەی دەربازبوون بۆ( نیۆڕك). ( فەتحیە) زانیویەتی (هەرانۆس) یەكیكە لەو هە زاران منداڵە ئەرمەنی فڕیندراوەی تر كاتێك لە لایەن خێزانە توركیە كانە وە بەرخۆنراون لە كاتی كارەساتە مێژوویەكانی نێوا ن ساڵانی 1915
بۆ1918دا. ( ئەرمەنی وڕۆژئاواییەكان سورن لەسەر ئەوەی ڕەشەكوژیەك بووە بە
لەناوبردنی (1،5) ملیۆن و نیوێك ئەرمەنی بەدەستی عوسمانیەكان . توركەكان نكولی لە ڕەشەكوژی دەكەن و ژمارەكەی كەمتر دەكەنەوە ). هەندێك جار ئەو دە ربازبوانە ناودەبرێن بە ((بەرماوەكانی شمشێر)) .
( فەتحیە) ئیستا تەمەنی شەست ساڵانە ، دەڵێت : (( ماوەیەكی دوور توشی بە خورپە كەوتن هات بووم ، لە كتوپڕێكدا دنیام لە بەر چاوان شێوا بوو. بەوەی تا بە گەورە بوم خۆم بە توركێكی موسوڵمان دەزانی ، نەك ئەرمەنی . كتێبە مێژووییەكان هیچ ئاماژە و نوما كردنێكیان تیا نیە بۆ كوشتارگەی گەلێك لە یاداوەری كۆمەڵگەی توركیا دا. وەكو ئەو حاڵەی نەنكم ، كەسانێكی زۆر شوناسی خۆیان ناشتووە ــ بە زەندەقچونەكانی ژیانیانەوە ــ لە ناخی خۆیاندا )).
هەنوكە لەوێدا (فەتحیە) لە ئەندامە دەركەوتووەكانی جالیەی ئەرمەنی ــ توركیە، سەرجەمی ژمارەی سەرانی 50000پەنجا هەزار كەسن ، سەرباری ئەوەی یەكێكە لە دەركەوتوترین پارێزەره كانی بواری پاراستنی مافەكانی مرۆڤ لە سەرئاستی ووڵات دا .( فەتحیە) بڕوای وایە كاتی ئەوە هاتوە( ئەرمێنیا ) و( توركیا) بەرەنگاری تارماییەكانی ڕابوردو ببنەوە . بەڵكو ئەگەر بتوانن زاڵ ببن بەسەر یەكێك لە درێژ ترین و قوڵترین دوژمنایەتیەكانی سەر ئاستی دونیا .
لە سەر ئاستی كەسێتی ، (فەتحیە ) بەكردەوە لەگەڵ خودی دووپارچه بوی خۆی بەرەوڕو بۆتەوە ، بەوەی له ئەستەمبوڵەوە ڕێی گرت بەكۆڵیەوە بۆدوكانی سەوزەفرۆشی شەقامی ژمارە 10ی نیۆڕك ، ئەو شوێنەی خزمە ئەرمەنیەكانی ژیانی خۆیان تیا بنیات نایەوە پاش دەرباز بونیان لە توركیا .
(شایانی باسە زوربەی ئەرمەنیە بەجێماوەكانی ئێستای توركیا ئەوانەن باوباپیرانیا ن دانیشتوی هەرێمە كانی ڕۆژئاوان و ئەوانەی تری ڕۆهەڵاتی ئەو ووڵاتە زوربەیان توشی كوشت و بڕهاتن ).
لە مانگی (تشرینی یەكەم) ئۆكتۆبری ڕابوردودا یەكەم هەنگاو لە ڕێی شتنەوەی ڕقی ساڵەهایەكدا هاتە پێشەوە لە ناو یاریگایەكی تۆپی پێی شاری( بۆرسا )دا، لە باكوری ڕۆژئاوای ووڵات ، كاتێك ( سیزەر سەركەسیان ) وەكو یەكەم سەرۆكی ئەرمێنیا هات بەسەردانێك بۆ توركیا بۆ ئامادەبوون لە یاریەكی تۆپی پێی نێوان هەڵبژاردەی هەردوو وڵاتەكه . لە نێوان دواگەشتی دیبلۆماسی تۆپی پێ دا، لە یاریگەكەدا سەرۆكی توركیا (عەبدوڵا گویل) گەیشتە لای (سەركەسیان) ، هەروەك چۆن هەر لەو ساڵەدا چو بو بۆ ئەرمێنیا بۆ ئامادەبونی یاریەكی تۆپی پێی نێوانیان . لە ( بۆرسا) گویل بە هاوتا ئەرمەنیەكەی ووت بوو : (( ئێمە لێرەدا مێژوویەك نانوسینەوە ، بەڵكو مێژوویەك دروست دەكەین)).
لە لایەكی ترەوە دیاسپۆرا ی گەورەی ئەرمەنی ، ئەوانەی دە خەمڵێنرێن بە زیاتر لە حەوت ملیۆن لە ووڵاتە یەكگرتوەكان و فەرەنساو شوێنەكانی تر لە دڵە ڕاوكەیەكدان بەوەی ئەم نێوان گەرم بونەوەیە ببێت بە بیانویەك بۆ لەبیرچونەوەی ئەوەی لە ڕابوردودا ڕویداوە بۆ پاش گوێ خستنی لە توركیا دا، بەوجۆرەی تەنها بەناوەێنانی دەستەواژەی ((ڕەشەكوژی ئەرمەن)) دەكەونە به ر زەبری دادگا. ئەو هۆكارانەی تری هەڕەشە دەكات لە نزیك بونەوەی نێوانی ئەم دوو ووڵاتە كێشەیەكی بنخانیه لە نێوان ئەرمێنیا و ئازربایجانی دراوسێی دا ، لە سەر جیاكردنەوەی لۆچیكی ئەرمەنی لە ئازربایجان ، ئەویش یەكێكە لە هاوپەیمانە قورسەكانی توركیا .
لە سەر رێكەوتنی پێشنیهاد كراوی نێوان توركیا و ئەرمێنیا ، ئەوەی پەڕلەمانی توركی و ئەرمەنی هێشتا دانی پیا نەناوە ، دەنگدانەوەی گەورەو فراوانی دەبێت ، بۆ یارمەتی كۆتایی هاتنی گۆشەگیری ئابوری سەپێنراو بەسەر ئەرمێنیاداو ، لەگەڵ پتەو بونی هەلی تێكەڵی هاوتایی توركیا بە ئەوروپای یەكگرتو .
(فەتحیە) بڕوای وایە یەكێك لە دورئەنداز ترین مەودای دەنگدانەوەكانی یارمەتی سه ر‌كەوتن دە‌دات بەسەر تۆمەت گۆڕینەوە بە یەكتری . ئەو ئاماژە دەكات ئەرمەنەكان بە ئەنقەست بەرهەڵستی باری ئازاربەخشی لە یادبردنەوەی كۆلێكتیڤی وكۆمەڵگەیی توركی دەكەن ، ئەوان (توركەكان) دانی پیا دەنێن ڕوخاندنی ئیمپراتۆریەتی عوسمانی خوێناوی بووە ، ئەرمەنیە لەناو چووەكان قوربانی ئەو گێژاوی ئاژاوە یە بون.
لەو بارەیەوە ، فەتحیە دەڵیت : ((زوربەی تاكەكانی ناو كۆمەڵگەی توركی هیچ بیرۆكەیەكیان دەربارەی ڕوداوەكانی ساڵی 1915 نیە ، لە كتێبە مێژووییەكانیاندا ئەرمەنەكان وێنا كراون بە دڕندە و خوێنخۆرو ناحەز . توركیا لە سەریەتی بەرە نگاری ڕابوردوی ببێتەوە ، بەڵام پێش ئەوەی ئەم بەرەنگاریە هەموار ببێت ، پێویستە خەڵكەكە هوشیار بن بەرەنگاری كێ دەبنەوە . لەبەرئەوە ، پێویستە سنورە ڕیگرەكانی نیوانمان بڕوخێنین ، بۆ دەسپێكی دیالۆگ )) .
فەتحیە دەیگوت ، نەنكی بە دوای دایكی دا پەروەردەی كردووە ، سنورە هەڵبەستراوەكانی ناودڵە موسوڵمانە توركیه كەی بۆهەتا هەتایە لاچوە كاتێك نەنكی ڕابوردووە ئەرمەنیەكەی بۆ ده ر‌خستووە.
نومای بۆ ئەوەكردووە (هەرانۆس) لە ساڵی 1915دا منداڵیكی تاقە بووە كاتێك سەربازە توركەكان گەیشتونەتە گوندە توركیەكەیان (مادن) زوربەی ئەرمەنی نشین بووە ، بەجۆرێك پیاوەكانیان خڕ كردۆتەوە ژن و منداڵیان لێ جیا كردونەتەوە و حەشاریان داون لە چواردیواری كە نیسەیەكی شورە بڵنددا ، (هەرانۆس) باسی بۆكردوە كاتێك ژنەكان بە سەرشانی یەكدا هەڵزناون و سەیریان كردووە وا پیاوەكانیان سەردەبڕن و لاشەكانیان فڕێ ئەدەنە ئاوی دیجلەوە ، بۆ ماوەی چەند ڕۆژ ئاوەكەی بەڕەنگی سور لەو‌تاوە.
دوای ئەوە لە ماوەی كۆڕەوە زۆرەملێكاندا، (هەرانۆس ) گوتویەتی نەنكی خۆی دیوە بە ئەنقەست دوو منداڵ لە وەچەكانی خۆی لە ئاوەكەدا نقوم كردووە پێش ئەوەی خۆی فڕی بداتە ئاوەكه وە و دیار نەمێنێت . ( ئیسگوای) ، دایكی هەرانوس لە و كۆڕەوەی بە گەیشتنە حەڵەبی سوریا كۆتایی هاتووە ، بەرگەی ژیان ومانەوەی گرتووە ، ڕۆیشتووە تا گەیشتووە بە (هۆیانیس)ی مێردی ، كە لە ساڵی 1913وە لە گوندەكەیانەوە بەرەو( نیۆڕك) ڕۆیشت بوون ، لە وێ دوكانی سەوزە فرۆشی لێ دانابوو ، لەوێ ژن و مێردەكە خێزانێكی نوێیان پێكەوەناوە .
فەتحیە دە یگوت : (( نەنكم بە لەرزەوە چیرۆكی خۆی دەگێڕایەوە. هەمیشە وبەردەوام دوبارەی دەكردەوە : ئەو ڕۆژانە بڕواو نەگەڕێتەوە )). لەو دەمانەدا (فەتحیە) لە تەوژمە چەپڕەویە كاندا خوێندكارێكی یاخی و بزێو بوو . دەیهێنێتەوە بیری چۆن ئەو كاتە بەرەنگار بونەوەی پێناسەی ئەرمەنێتی ، هەر وەكو ئێستا یاساغ بوو . دەیگوت : (( ئەو كەسانەی لە گفتو گۆكانیان دا بەدەنگی بڵند باسی زۆرداری و چۆنیەتی چاك كردنی جیهانیان دەكرد ، نەیان دەوێرا و بەچرپە دەدوان كاتێك باس دەگۆڕا بۆ كێشەی ئەرمەنیەكان . ئەودۆخەیان زۆر بەتوندی برینداری ئەكردم )) .
فەتحیە دەیگوت ، لەهەشتاكاندا بەهۆی بەرهەڵستكاری بەرامبەر بە سیستمی سەربازی توركی سێ ساڵ توشی زیندانی بووە ، شوناسی ئەرمەنی بوونە نوێ یە كەی ئیلهام بەخشی بووە بۆ بوونی بەپارێزەر لە بواری مافەكانی مرۆڤ دا. لە ساڵی2006دا ، كاتێك دادگایی ( هەرانت دنیك) ی ، سەرنوسەری ڕۆژنامەی ((ئاگوس)) توركی ــ ئەرمەنی كراوە ، بە تۆمەتی سوكایەتی بەتورك كردن بە ئاماژە كردنی بۆ ڕەشەكوژی ، ( فەتحیە) هەڵساوە بە داكۆكی كردن لەو . لە 19 كانونی دووە م (جەنیوەری) 2007دا( هەرانت دینیك ) لە دەری نوسینگەكەیدا بە دەستی هەرزە یەكی نەتەوەپەرستی توند ڕەو ترۆر كرا.
ساڵی 2000( فەتحیە) یاداوەریەكی دەربارەی نەنكی بڵاوكردەوە . ئەو ئاما ژە دەكات بە ئەنقەست ووشەی (( ڕەشەكوژی)) لە كتێبەكەیدا چز كردووە چونكە بەكارهێنانی دەبێتە بەربەست لە ڕێگای پێهكاتن دا . لە درێژەی دا دەڵێت : (( ویستومە لەسەر ڕەهەندە مرۆڤایەتیەكەی چڕی بكەمەوە . ئارەزووم كردووە پرسیارگەلێك بهوروژێنم بەدەوری بێدەنگی كەسانێكی وەكو نەنكم دا چۆن چیرۆكی خۆیان بۆ ساڵەهایەك بە پەنهانی هێشتۆتەوە ، بە سوێ كردنی ئازارەكانیەوە ماونەتەوە)) .
ساڵی 2000 كاتێك ( هەرانۆس) لە تەمەنی 95ساڵیدا مرد ، فەتحیە سور بوو لە سەر بەجێگەیاندنی دوا ئومێدی ، ئەویش بڵاوكردنەوەی پرسەنامەكەی بوو لە رۆژنامەی ((ئاگوس))دا، بە هیوای ڕاكێشانی سەرنجی كەس وكارە ئەرمەنیەكەی كەلە دێر زەمانەوە گومی كردون ، ( مارگرێت ) ، یەكێكە لە خوشكەكانی نەنكی ، كە هەرگیز نەیبینیوە.
كاتی بەیەك شاد بونی خێزانە ئەرمەنیەكە لە نیۆڕك ، پاش چەند مانگێكی دوایی تر ، مارگرێت بە فەتحیەی گوت كاتێك باوكم لە ساڵی 1965دا مرد ، لە جزدانە باخەڵیەكەی دا پارچەیەك كاغه زم دیەوە بە شێوەیەكی جوان قەدكرابوو بۆ ساڵەهایەك پاراست بوی . بریتی بوو لە نوسراوێك ،( هەرانۆس) پاش كۆچی ئەو بۆ ئەمریكا بۆی نوسی بوو . لە نوسراوەكەدا گوت بوی : (( ئێمە هەمومان لەنوێژو پاڕانەوەداین بۆ ئاسودەیت )).
(*) لە ڕۆژنامەی (الشرق الاوسط) ەوە
http://www.aawsat.com/details.asp?section=4&issueno=11363&article=551787&feature=
