سه‌ردێره‌كان
- تاوانی ئەنفال و زیانە کلتوورییەکانی کورد لەکوردستانی باشوردا. هۆمەر محەمەد
- ڕۆڵی سینەما لە پاراستنی یادەوەری ئەنفالدا – وانەیەک لە هۆڵۆکۆستەوە
- سەرنجێک لەسەر دەرکەوتنی (بەراء) هۆمەر محەمەد
- الإجرام بصيغته القانونية 2 جريمة إسقاط الجنسية والترحيل – قرار (٦٦٦)
- دیسانەوە دۆسێی ١٨ کچە فرۆشراوەکە لەنێوان ساختە و ڕاستیدا. هەڵوەستەیەک لەسەر قسەکانی کاک شۆڕش حاجی
ئایا سەركەوتووبوین لە هەڵسەنگاندنی تاوانەكانی ئەنفال ؟ د.پەروین نوری عارف
ئایا سەركەوتووبوین لە هەڵسەنگاندنی تاوانەكانی ئەنفال ؟
د.پەروین نوری عارف
ئەنفال و كیمیاباران دوو نەهامەتی گەورەن حكومەتی بەعسی عیراق لەسەدەی ڕابردوودا بەسەر میلەتی كوردی هێنا .
دوو وتەی قورس و گران بەسەر زمان و میشكمانەوە هەركاتێك ئەڵێن ئەنفال یان هەڵەبجە یان كیمیاباران لەكوشتن و بڕین وخنكاندن بەگازی كیمیاوی و چاو كویر كردن و سنگ توند كردن بەگازی كیمیاوی چیترمان بیر ئەخاتەوە ؟
ڕاستە ووشەی (ئەنفال)ناوی یەكێك لەسورەتەكانی قورئانە (سورەتی8)لەگەڵ ئەوەشدا كەئەبیستین ئەم ووشەیە چڕكردنەوەی كۆمەڵكوژی میللەتیكە لەكات و ساتی خۆیدا ،كەم كەس ئەیزانێ چی ڕوودەدات و كەم كەس ئامادەبوو داكۆكی لەكورد بكات ..هەندێك لە وڵاتانی ڕۆژئاوا ،خەریكی سەوداو مامەلەو فرۆشتنی چەك و تەقەمەنی وگازی جۆراو جۆر بوون بە حكومەتی خوێن ڕێژی بەعس .
كۆمپانیاكانی ئەلمانیاو دانیمارك كێبركیان بوو لەسەر فرۆشتنی گازی كیمیاوی بە عیراق لە پێناوی پارەی مفتدا .
لێرەدا مەبەستی ئەم باسە ئەوە نییە بــەقوناغەكانی ئەنفالدا بڕۆم وە لــەسەریان بوەستم ئەمە باسێكــە چەندین كەس و لایەن لەسەریان نووسیوە،وە دۆكیۆمینت كراوە بـــەزمانی كوردی ،عەرەبی،ئینگلیزی،فەرەنسی وزمانەكانی تری گەلان .
مەبەستی من وەڵامدانەوەی ئەم پرسیارەیە :
ئایا ئیمە سەركەوتووبوین لە هەڵسەنگاندنی تاوانەكانی ئەنفال ؟
وەڵامیكی ڕوون وئاشكرا ئەمەیە :
نەخێر تائیستا ئیمە سەركەوتونەبووین لە هەڵسەنگاندنی تاوانەكانی ئەنفال لەوانەیە لەمەودوا هەوڵ بدرێت بۆ ئەو مەبەستە ئەمەش بەجێ ئەهێڵین بۆ (زەمەن)پێویستە لەسەرمان بەڵگەمان هەبێت وە بیخەینە ڕوو بۆ ئەوەی داكۆكی لە وەڵامەكەمان بكەین .
لێرەدا باشتر وایە لەسەر ئەم بابەتە هەندێك ڕوونكردنەوە بدەین .
پرسیارەكە دیاری نەكردووە كێ سەركەوتوو نەبووە ئەم پرسیارە كێ دەگرێتەوە وەكێ ناگرێتەوە لەبەر ئەوەی پرسیارێكی زۆر گشتگیرە و پەیوەندی بەیەك یان دوو لایەنەوە نیە .
*تاوانەكانی ئەنفال ئیشی یەك كەس و یەك لایەن نییە تەنها ئیشی حكومەتی هەرێمی كوردستان نییە تاوانەكانی ئەنفال وهەوڵی دۆكیۆمێنت كردنی ئەو تاوانانە ئەوەندەی ئیشی حكومەتی هەرێمە دووئەوەندە ئیشی ڕێخراوەكانی كۆمەڵگەی مەدەنی یە دوو ئەوەندە ئیشی زانكۆكانی كوردستانە دوو ئەوەندە ئیشی ناوەندەكانی توێژینەوەیە لە بواری سیاسی ،عەسكەری،كۆمەڵناسی،دەروونی،بواری كەلەپور ئیشی تاكی كوردە كەبەدوای بەڵگەكاندا بگەڕێت بۆئەوەی تاوانەكانی ئەنفال شوێن بزر نەكرێت تاوانباران بە سزای خۆیان بگەن .
بە بەراورد كردن لەگەڵ میللەتانی دیكە كە تاوانی جینۆساید ئەنجامدراوە لە دژیان وەكو ئەرمەنەكـــان و جولەكە بەنمونە وەربگرین میللەتی كورد هەتا ئەمڕۆ هەنگاوی ڕاست وڕەوانی نەناوە بۆ تاوانباركردنی حكومەتی بەعسی عیراق لە دادگا نیو دەوڵەتیەكاندا .
هەتا ئیستا بە سیستماتیك هــــەوڵ نەدراوە بەشێوەیەكی ئەكادیمی وە لـــەسەر شێوازێكی ئیشپێكراو لە ناوەندە ئەكـــادیمیەكانی جیهاندا ئیش لەسەر ئەم بــابەتە گرنگە بكــــرێت كەلەوانەیە ڕۆژێك ببێت بە ڕێخۆشكەر بۆ سەربەخۆیی كوردستان گەر بەژیرانە مامەڵەی لەگەڵ بكـــرێت وە ئەوەی كە هەیە لـــەدڵ ومێشكی دەربازبووانی ئەنفال و كیمیاباران بــخرێتە بەردەستی دادگای نێو دەوڵەتی .
ووڵاتە پێشكەوتووەكانی جیهان ئەوانەی تــووشی جینوسایدیش نەبوون لە چلەكانی سەدەی بیستەوە دەستیان داوەتە كۆكردنەوەو ئەرشیف كردنی (مێژووی زارەكی Oral History) زانكۆكانیان یان ناوەندە ئەكادیمیەكانیان وەكوو كورەی هەنگ ئیش ئەكەن لەسەر ئەو لایەنە ،چەندین ڕوداوی مێژوویی ،سروشتی ،كۆمەڵایەتی ڕاستكردەوە كە سەرچاوەكەی زۆر باوەڕپێكراو نەبووە وە كەڵكیان لە زانیاری بەتەمەنەكان وەرگرتووە بۆ ئەو مەبەستە .
هەردوور نەڕوین لە عیراق وە لە ساڵی (2005) وە لە كۆنفرانسێكدا كە بەسترابوو لەشاری عەممانی پایتەختی ئوردن بەسپۆنسەری زانكۆی كۆلۆمبیای ئەمەریكی ،عیراقیەكان لەكۆنفرانسەكەدا هەندێ زانیاریان ڕاستكردەوە كە بەهەڵە لە باسەكاندا هاتبوو لەكاتی پێشكەشكردنیدا لە كۆنفرانسەكە ، ئەمە وای كرد كە زیاتر گرنگی بدرێت بەو بابەتانە كە لە زاری خەڵكەوە نەبیسترێن و پڕۆژەی (الژاكرە العراقیە) بەم جۆرە لە دایك بووە .
بائەوەش لەبیر نەكەین كە پرۆسێسی بە جینۆساید ناساندن هەروا ئاسان نیە من ئەمە ناڵێم كە پاساو بێنمەوە بۆ سستیمان لەم بارەیەوە ئەمە حەقیقەتە وە ئەبێت ئێمە نەفەسمان درێژبێت وە خۆمان بۆ پرۆسێسێكی دوورو درێژ ئامادەبكەین،بارودۆخی سیاسی جیهان دەورێكی باڵا ئەبینێت لەم پرۆسێسەدا .
گەرچی هەندێك جارلەسەر حسابی میللەتی جینۆسایدكراوبێت لەبەر بەرژەوەندییەكانی وڵاتان .
نموونەكان :
جینۆسایدی ئەرمەنەكان ئەوا (100)ساڵی بەسەردا تێپەڕیوە لەگەڵ ئەوەی كە ئەرمینیا دەوڵەتێكی سەربەخۆیە ئەندامە لە نەتەوەیەكگرتووەكان لەگەڵ ئەوەی كەلوبییەكی بە هێزیان هەیە لە وڵاتێكی زلهێزی وەك ئەمەریكا ،تائەمڕۆ (2017)لە چەند پەرلەمانی وڵاتانی ڕۆژئاوا زیاتر چەند دەوڵەتێكی ڕۆژئاواش ،هێشتا نەتەوە یە كگرتووەكان دانی بە جینۆسایدی ئەرمەنەكان نەناوە لەسەر دەستی دەوڵەتی عوسمانیدا .
*جینۆسایدی (هنود الحمر) هندیە سوورەكان:
ئەمەش یەكێكە لەو ستەمانەی كەلەمیلەتێكی بێدەسەڵات كرا بۆڕێگاخۆشكردن بۆئەوەی كۆمەڵەخەڵكانێك كەلەچوارقوڕنەی جیهانەوە ڕوویان كردەقاڕەی ئەمەریكای باكوور ژیانێكی ئاسودەیی وشارستانیەك دروست بكەن بێ ئەوەی دانیشتوانەكانی ئەوخاكە بەژداربن تیایدا تائیستا حكومەتی ئەمەریكا ڕێگا نادات ئەم دۆسیانە هەڵبدرێنەوە .
*جینۆسایدی ئوسترالیا :
بەهەمان شێوە جینۆسایدی(ئەبورجنیەكانی)قارەی ئوسترالیا كەئەوانیش هاوڵاتی ئەو خاكەبوون سپیەچاو شین وسەوزەكان جینۆسایدیان كردن .
*جینۆسایدی خەڵكی ڕەسەنی كەنەدا كەنەدیەكان:
بەهەمان شێوە كەنەدیەكان خەڵكی ڕەسەنی كەنەدایان جینۆسایدكرد بۆئەوەی ژیانێكی ئاسودە بۆخۆیان فەراهەم بكەن وە شارستانیەتەكەیان بنیاد بنێن.
*جینوسایدی ڕواندا:
ئەم جینۆسایدە ڕاستە زۆری بەسەرا تێپەر نەبووە وەكو نموونەكانی تربەڵام بەبەرچاوی ملیارەها خەڵكی ئەم جیهانە دووقەبیلە ئەمیان ئەویتریان جینۆساید كرد(الهوتوو التونسی)وە ئەوانیش هێزی ئەوەیان نیە وەلوبی ڕێك و پێكیان نیە لە ئەمریكاو ئەوروپا كە جینۆسایدیان بەرەو دانپیانان بچێت .
بۆزیاتر جەخت خستنە سەر بابەتەكەم چەند بوارێكم هەڵبژاردووە كەپێم وایە سەركەوتوو نەبووین لە هەڵسەنگاندنی تاوانەكانی ئەنفال وكیمیاباران بەپێی ئەم ڕیزبەندییە :
- ژن و تاوانەكانی ئەننفال :
تاوانی ئەنفال ژن ،پیاو ،منداڵ،گەورە،بچوكی گەرتەوە یەكێك دەربازنەبوو لەبەرئەوەی منداڵە یەكێك ڕەحمی پێ نەكرا لەبەر ئەوەی پیاوێكی بەتەمەنە یەكێك نەبوو ڕەحم بەژنێكی سكپر بكات وبڵێت باجامێك ئاوی بدەمێ نەك لەبەر خۆی بەڵكو لەبەر ئەو منداڵەی چاوی بەدنیا هەڵنەهێناوە بەپێچەوانەوە شەقیان لەسكی ژنە سكپڕەكانمان هەڵدا وەبەپێكەنینەوە لەكاتی ژانگرتندا بەنوكی پۆستاڵەكانیان كراسی ژنە بەدبەختەكانی ئێمەیان هەڵدایەوە زیادەڕۆیی نیە گەر بڵم ژن قوربانی یەكەمی دەستی تاوانی ئەنفالە ئەمەناڵێم كەپیاو قوربانی نەبووە نەبەدەست تاوانی ئەنفالەوە ئەمە ئەڵێم لەبەر ئەوەی ژن هەتا ڕادەیەك لەلایەن حكومەتەوە وەلەلایەن دەزگای ڕاگەیاندنەكانەوە كرا بەواجیهەی ئەنفال دوای ڕاپەرینی (1991) بەدەستهێنانی جۆرێك لە ئازادی كەڕێگای دا تاوانەكانی ئەنفال و كیمیاباران باس بكرێت كەیادی ئەنفال ئەكرێتەوە ئیتر چاو ڕاهاتووە بەوەی چەندەها ژنی سەرتاپاڕەشی ئەنفالكراو یان كەسوكاری ئەنفالكراو ببینیت ئەگرین ئەلاوێنەوە فرمێسك ئەڕێژن شیعرو شانامە بەسەر كەسوكاریاندا هەڵئەدەن و دوای یادەكان ئەگەڕێنەوە ماڵی خۆیان لەوانەیە وابزانین ئەوە كارێكی دروستە بەڵام ئەبێت ئەوە بزانین ئەوە كارێكە هیچ لە ڕەوشتی ئەو ژنانە ناگۆڕێت كەتاوانی ئەنفال ئەنفال ڕەشپۆشی كردوون وەبەو جۆرەیان بەسەر هاتووە هەر ئەو ژنانە ساڵ لەدوای ساڵ بەوجۆرە وێنەیان دەگیرێت وەتەماشاكارانی كەناڵەكانی تەلەفزیون چاویان ڕاهاتووە بەبینینی ئەوڕەشپۆشانە لەڕۆژانی یادەكانی ئەنفالدا .
ڕەشپۆشین نەریتێكە زۆربەی میللەتانی جیهان پەیڕەوی دەكەن لەكاتی مردنی یەكێك لە ئازیزەكانیان ماوەی ڕەشپۆشین جیاوازە لەمیللەتێكەوە بۆ میلەتێكی تر وەبەپێی نەریتی میلەتان (تغریە) گرتن وە خەمخۆری بۆئەوكەسەی لەدەست كەس وكارەكەی ڕۆشتوە وەكۆچی كردووە مانای ڕەشپۆشی نیە بۆماوەیەكی دوورو درێژ تەنانەت لە كوردەواری خۆماندا ڕەشپۆشی ساڵێك ساڵ و نیوێك ئەوپەڕی دووساڵ ئەخاینیت بەتایبەتی ئەگەر كەسی كۆچ كردو گەنجبێت لە خێزانەكەدا .
ژنانی ئەنفالكراو لەساڵی (1988)وە ڕەشپۆشن ئەمە زۆربەی ئەو ژنانە ئەگرێتەوە كەئێستا بەساڵاچوون وەخۆشبەختانە كچە تازە پێگەیشتووەكان ناگرێتەوە .
- ئایا ڕەشپۆشی بووە بە (ناوو ناسنامەی تۆماركراوی) ژنانی ئەنفال كراو ؟
- ئایا هەتاكەی ژن ڕەشپۆش بێت ؟
- ئایا ڕەنگی ڕەش كێویش لەبن ناهێنێت ؟
- ئایا ناخی ژنانی ئەنفال كراو وەكو جلە ڕەشەكانیان نین دوای ئەم هەموو ساڵە؟
- ئایا ئازیز مردن تەنیا بەڕەنگی ڕەش نمایش ئەكرێت ؟
- ئایا نەوەی ژنانی ڕەشپۆش گوناحیان چی یە ژیان لەگەڵ دایكانی ڕەشپۆش بەرنەسەر كەخۆیان لەتەمەنی منداڵی و گەنجیدان وەڕۆژ دوای ڕۆژ كەس وكاریان لەم بەرگەدا دەبینن ؟
- ئایا كەسی ئاوڕێ لەباری دەروونی ژنان و منداڵەكانیان داوەتەوە بزانن ئەم ڕەنگە ڕەشە چ زەرەرێكی گەیاندووە بەنەوەیەك لە دوای یەكەكانی ئەنفالكراون (گەنجێك لەكەلار پێی وتم ئەگەر دایكم ببینمسەرپۆشەكەشی سپی بێت نایناسمەوە وەبەلامەوە وایە ئەوە دایكم نیە ژنێكی ترە) دەبا وردبینەوە لەووتەی ئەم گەنجە بەلای منەوە وتەكەی وەكو خەنجەرێك وایە ئاراستەی هەمومانی كردووە گوناحی ئەم گەنجە چی یە كەباوكی وخاڵی و مامەكانی بەدەستی خوێنڕێژانی بەعسی لەناوبراون .
هەوڵمدا وەبكۆڵمەوە لە جینۆسایدی ممیلەتانی تر وەكو ئەرمەنییەكان ،جولەكە،هتر بۆ ئەم دیاردەیە هیچ لەم میللەتانە جلی ڕەش نەبووە بەپۆشاكیان بو هەتا هەتایە .
چی بكەین باشە:
1.یارمەتی ژنانی ئەننفالكراو بدەین ڕەنگ ببێتە میوانیان بۆجارێكی تر.
2.پسپۆڕی دەرونی لەم بوارەدا بكەونە كاركردن لەسەر ئەم بابەتە وە ڕێ وجێ بۆ ئەنفالكراوان دابنێین بۆ دەرچوون لەتەوقی ڕەنگی ڕەش باڕەشپۆش نەبینن هەتا هەتایە .
3.هەوڵدان بۆ دەست گرتنی ژنانی ئەنفال كراو بەكرینی پۆشاكی ڕەنگی ڕەش بە ڕەنگێكی تر.
4.بەستنی كۆرو سیمینار لەگەرمیان و شوێنەكانی تر بۆ ئەو مەبەستە بەبەشداری كردنی پسپۆڕی دەروونی .
5.ڕونكردنەوەی ئەو فاكتەرە كەڕەنگی ڕەش كاریگەری نەرێنی هەیە لەسەر منداڵ و هەرزەكارو گەنجەكانمان .
- دابەشكردنی فۆڕمی زانیاری بەسەر نەوەكانی ئەنفالدا بۆ زانینی ڕای ئەوان لەسەر ڕەشپۆشی دایكانیان وە دیراسەكردنی ئەو فۆرمانە .
7.هەوڵدان بو بە(ئەمری واقع) نەكردنی ڕەشپۆشی هەتا هەتایی بۆژنانی ئەنفالكراو .
8.خستنە ڕووی مافی مرۆڤ لە ژیان و خۆشی بینین لە ژیانەوە پەسەندكردنی ڕەنگەكانی دی لەژیاندا .
- تەئكیدكردنەوە لەسەر (Dont die before you die) واتە (مەمرە پێش ئەوەی بمریت) وەجوانكردنی ژیان وەخۆشەویست كردنی ژیان لەلای ژنانی ئەنفالكراو.
- وەكو دەسپێكیك كرینی سەرپۆشی سپی بۆ ژنان وەپێشكەشكردنیان بۆ ژنانی ئەنفالكراو لەبۆنەیەكی كۆمەڵایەتی دا وەداوالێكردنیان كە سەرپۆشە ڕەشەكە بۆ دواجار فڕێ بدەن .
پەیڕەوكردنی سیستەمی كشتوكاتَی (Allotmeut) بەپێی ئەوسیستەمەی حكومەتی خۆجێی لەو شارو شارۆچكەو ناحیەو دیهاتەكانی كوردستان كەبەر شاڵاوی ئەنفال و كیمیاباران كەوتوە دەستنیشانی چەند پارچە زەویەك بكات وەبەپێی دورو نزیكی لەماڵی خێزانە ئەنفالكراوەكانەوە دابەشی بكات بەسەریانا بەسیستەمێكی ئاسان و بیكێشە نەك بەشێوەی تاپۆكردنی خانوو دوكانەكان هەر خێزانێك یان ژنێكی ئەنفالكراو پارچەیەك زەوی بەركەوێت كەڕوبەرەكەی لە(5)م دوو چا كەمتر نەبێت وەوەزارەتی كشتوكاڵ تۆوو ئاوو پێداویستی كشتوكاڵیان بۆ دابین بكات .
ئەم بیرۆكەیە كەڵكی زۆری ئەبێت بۆ ژنەئەنفالكراوەكان وەخێزانەكانیان كاتی خۆیانی پێوە ئەبەنە سەر وە ئەو بەرهەمانە لەماڵ و چێشتخانەی خۆیان بەكار ئەهێنن جگە لەوەی هاورێیەتی پەیدا ئەبێت لەگەڵ دراوسی زەویە كاندا وە لەلایەنی ئابوریەوە سوودێكی زۆری ئەبێت بۆ هەموان وەئەوبەرهەمانە دوور ئەبێت لە پەین وسمادی كیمیاوی كەزەرەری زۆری هەیە لەسەر تەندروستی مرۆڤ ئەم سیستەمە دەرگایەك ئەكاتەوە .
بۆ سەیركردنی ژیان بەشێوەیەكی تر لەلایەن ئەو ژنانەی لەكوێی ئەنفالدا قەتیس ماون وەیارمەتیان ئەدات دەرونیان جارێكی تر هەست بەئارامی بكات وەجوانیەكانی ژیان ببێت بەمیوانیان وە ئاشتیان ئەكاتەوە لەگەڵ هیواو چاوەڕوانی شتێكی جوان .
(لێرەدا ئەم سیستەمە جگە لەسودی ئابووری ،كۆمەڵایەتی ودەرونیەكانی ،وەفایەك ئەبێت بۆ ئەو كچەی لەنوگرەسەلمان داوای خەیاری لەدایكی ئەكرد لە تیینودا دایكی هەشبەسەری كە پیاڵەیەك ئاویشی دەست نەكەوت بیدات بەڕۆڵەكەی پەلاماری نەعلێكی سوزی دا وەخستیە دەمی ڕولەكەیەوە هەتا گیانی لەدەستدا نەعلە سەوزەكەی لە دەمابوو) باكوردستان سەوز بكەین باكوردستان پڕبكەین لە خەیار بۆ ئەوەی جارێكی تر مناڵەكانمان نەعلی لاستیك نەجوون لەباتی خەیار .
گەنج وتاوانەكانی ئەنفال
بیركردنەوە ونووسین لەسەر گەنج خۆی بۆ خۆی كارێكی ئاسان و ئاسان نیە چجای نوسین وە ڕادەڕبڕین لەسەر بابەتێكی لەم جۆرە كەپەیوەندی هەیە بەگەنج گەلێك كەبەشێوەیەكی ئاسایی ژیانی مناڵی وگەنجیتیتان بەسەر نەبردووە تەنانەت هەندێكیان شێوەی لەدایك بوونەكەشیان ئاسایی نەبوە ساوایەك لەنوگرە سەلمانی بەدناو لەدایك بووبیت لەژێر پۆستاڵی جەندرمەكانی بەعسی خوێنرێژ دایكێك ژانی منداڵبوونی گرتبێت جەندرمەی بەعسی بەنووكی پۆستاڵەكەی كراسی ئەو ژنەی هەڵدابێتەوە بۆ زیاتر شكاندنی ئەودایكەی كەچارەنووسی كەوتە ژێر دەستی كۆمەڵێك (سایكۆپات) كەبیحورمەتی نەك بەژنێكی كوردی سەركاسەدەكەن بەڵام بیحورمەتی بەژیان و هێنانە سەرزەوی مرۆڤێكی تر ئەكەن كە تائەو ساتە چاوی بەدنیا هەڵهێناوە چاكەو خراپە نازانیت هەموو هەواڵێكی ئەوەیە لەدایكە ببێتەوە وەبگاتە سەر ئەم زەوییە كەلەوانەیە هیچ خۆشییەك و ئاسوودە ییەكی بۆ ئەو تیانەبیت.
ئەوانەی ئێستا پێیان ئەڵێن گەنج تەمەنیان لەسەرو (27)ساڵەوەیە گەربێتو ساڵی ئەنفالكردنی كەس وكاریان بەهەند وەرگرین یان خێزانیان پێكەوە ناوەوە .
ئەم گەنجە لەبارودۆخێكی نالەباردا گەورەبوون بەهەموو پێوەرێك زۆربەی زۆری ئەم گەنجانە لەگەڵ دایك و كەسیان لەنوگرە سەلمان ژیانیان بەسەر بردوە كەتەنانەت ئاوی پاكیان پێر ِەوانەبینراوە چجای پێداویستیەكانی تری ژیان بۆ زیاتر شارەزابوون لەبارودۆخی گەنجەكانی ئەمرۆ چاوێك بخشێنین بەو ڕۆژانەی كەبردیانە سەر لەنوگرەسەلمان وەیان شوێنپی ئەوانەبكەوین كەلە كۆڕەبەكۆمەڵەكان ڕزگاریان بووە تابزانیین تاڵاوی ژیان هەتاكوێ ڕوچوە بەناو دەروونی ئەم گەنجانەی ئەمرۆ داوایان لێدەكەین كەوەكو مرۆڤێكی ئاسایی هەڵسو كەوت بكەن (تەیموور)بۆ نموونە .
گەنج لەباشترین حاڵەتدا تایبەتمەندی خۆی هەیە وەئەوەی لە منداڵیدا ئەزموونی دەكات هەتا دواساتەكانی ژیانی هەزموونی بەسەریەوە دەبێت وەدەتوانین بلێین مناڵی هەرتاكێك ڕەنگی ژیانی ئەوكەسە دەڕێژێت وە دەربازبوونی لەو قوناغی منداڵییە مەحاڵە .
ئێمە لە دۆخێكدا بشمانەوێت ئەوە پشت گوێ بخەین كە ئەو منداڵانە لەچ ژینگەیەكدا ژیاون كات و ساتیان چۆن بردۆتە سەر دەروونیەن وازمان لێناهێنن وەزوو زوو بیرمان دەخەنەوە كەئەوان باجێكی گەورەیان داوە لەسەر ئێمە پێویستە هەرچی لەتواناماندایە بیكەین بۆ باشكردنی ژیانیان هەنگاو نان بەرەو ئاسودەیی و دڵنیایی هەندێك گەنج ئەو ژیانە لەلایان ئاسایی بوە لەو باوەڕەدابوون كە منداڵانی جیهان بەو جۆرە دەژین .
ئەوجۆرە ژیانە كەبەمنداڵی چاویان كردۆتەوە دەوروپشتی خۆیان بینیوە كاریگەرییەكی ڕاستەوخۆی هەیە لەسەریان،ساڵەكانی دوای تاوانەكانی ئەنفال لەو كاتەدا كەڕزگاربوان هەر بەتەمای هاتنەوەی كەس وكاریان بوون زۆر سەخت بووە بۆ ئەومناڵانەی كە لەقۆناغی گەورەبووندا بوون ماڵیان پڕ دەبوو لەدەنگۆی هاتنەوەی(باوكیان ،مامیان،خاڵیان،باپیریان،برایان،داكیان،پوریان) یەكێك دەچوو لەدەرگای دەدا دەیوت ئەوا بەڕێگاوەن ئەوا لەماڵی فڵان مستەشارن ئەوا هاتنەوە خۆیان حازر دەكرد ماڵیان ڕێك دەخست بەبەرچاوی ئەم منداڵ و گەنجانەوە دوای ئەنجامەكەی درێژەدان بە خەمەكانیان بوو .
شۆكی گەورە بۆ ئەم گەنجانە ئەوە بوو كەبۆیان ڕون بوەوە ئەو هەزارەها كوردە ئەنفالكراوانە هیچیان جارێكی تر بەپێی خۆیان نایەنەوە ناو كەس وكاریان زیندووەكان دەبێت قەناعەت بكەن كەنەماون لە ژیاندا ئەم پرۆسەیە سەرتاپای ژیانی منداڵەكانی كەئێستا گەنجن داگیركرد دڵەڕاوكی و خۆشی و ناخۆشی خەوزراندن،گریان،هەناسە هەڵكێشان،فرمێسكی خۆشی،فرمێسكی ناخۆشی،باوەرهێنان،باوەر نەهێنان،متمانە پێكردن،متمانە پێنەكردن،گفت پێدانی كەس وكار بەجێهێنانی گفت ئەمانە هەمووی وزۆرتریش لەم گێژاوانە دەوری دابوون وەلەكۆڵیان نەدەبونەوە هەندێك لەمنداڵەكان هەموو توانای خۆیان خستە سەر خوێندن لەگەڵ ئەوەی ژینگەی ماڵەكانیان یارمەتیدەر نەبوو هەندێكی تریان باری دەرونیان یارمەتیدەر نەبوو خوێندن تەواو بكەن لەهەوڵی ئەوەدابوون ئیشێك بكەن كەبژێوی ژیانی خۆیان و كەس وكاریان دابین بكەن كە لەژیاندا مابوون منداڵەكان بەشێوەیەكی گشتی كەوتنە لای نەنك ،باپیر،پور،مام،خاڵ،خوشك ،برا بەتایبەتی ئەوانەی كەدایك و باوكیان لەپرۆسەكانی ئەنفالدا گیانیان لەدەسدا .
كچێكی گەنجی دایك و باوك ئەنفال كراو كەخۆشبەختانە قوناغی قوتابخانەی تەواو كردووە لەیەكێك لەپەیمانگاكاندا دەستی كرد بەخوێندن لەوێ،وە لەناو پۆلەكەدا توشی شۆكێكی گەورە هات وەكو بۆی گێرامەوە كچی ئەو مستەشارەی كەئەوانی دا بەكوشت لەهەمان پۆلدا بوو هەوڵی دا بەردەوام بیت لەخوێندن لەوێ بەڵام گوشاری دەروونی و تەوژمی بەسەر هاتەكەیان ئەوەندەی نەمابوو وای لێبكات خوێندگا بەجێبهێلیت وەبیر لەدواڕۆژی نەكاتەوە،ئەم كچە خۆڕاگرە ڕۆژێك بەرەنگاری ئەو كچە مستەشارە نەبوو هەمووشتێكی لەدڵی خۆیدا هێشتەوە بیری كردەوە بچێت بۆلای بەڕێوبەری پەیمانگاكەیان وەكێشەی خۆی بۆباس بكات بەڕێوبەری ئەو پەیمانگایە زۆر بەجوانی گوێی گرت لەقوتابیەكەی بڕیاری دا داوا لە كچی موستەشارەكە بكات خوێندنەكەی بۆ ئەوساڵە دوابخات بەو جۆرە ئەو كێشەیەی چارەسەركرا قوتابیەكەتوانی خوێندنەكەی تەواوبكات لەپەیمانگاكە،ئەمە مشتیكە لەخەرواری كێشەو تەنگوچەڵەمەكانی ڕێگای گەنجانی ڕزگاربووی ئەنفال .
چی بكەین باشە؟
- پسپۆڕی دەرونی توێژەری دەروونی فەراهەم بكرێت لەوشوێنانەی بەرشاڵاوی ئەنفال كەوتوون یان ئەو شوێنانەی كە ڕزگاربوانی ئەنفال نیشتەجێن .
- كردنەوەی خول وسازدانی سیمینار لەسەر گەنجان لەو شوێنانەدا هاندانی گەنجان كە ئامادەییان هەبێت بەشداری بكەن لەو چالاكیانە .
- سازدانی سیمینار لەسەر بەهێزكردن بۆ بەشداری گەنجان (كچ و كور)لەم سیمینارەدا .
- هاندانی ڕێكخراوەكانی كومەڵگەی مەدەنی و ڕێكخراوەكانی ژنان بۆ ئاوڕدانەوە لە كچان و ژنانی ڕزگاربووی ئەنفال.
- هاندانی گەنجەكان بۆ هاوڕێیەتی یەكتر خودوور گرتن لەگۆشیری و تەنیایی وەكو ئەزانین هاوڕێیەتی+وهاوڕیی باش ڕۆڵێكی گرنگ دەبینن لە ژیانی ئەوكەسانەی پێویستیان بەهاوڕێیە وەپێویستیان بەوەیە كە لەژیانی ڕۆژانەدا گۆرانكاری بكەن وەكو (چوونە دەرەوە ،سەیران،چوون بۆ سەیری فلیم لە سینەما ،مەلەكردن،تۆپتۆپین ،شاخەوانی ).
- هەوڵدان بۆكردنەوە (یانەی وەرزش)لە قەزاو ناحیە و گوندەكاندا كەبەر شاڵاوی ئەنفال كەوتوون .
- هەوڵدان بۆ پتەوكردنی پەیوەندی خێزانی لەناو خێزانە ئەنفالكراوەكاندا بەتایبەتی ئەوانەی كەژمارەیەكی زۆری كەسیان لێ ئەنفال كراوە بۆ ئەوەی گەنج خۆی بەتەنیاو بێكەس ئەبینێت.
- یارمەتی دانی ئەو گەنجانەی نیازی هاوسەرگیریان هەیە بەهەموو شێوەیەك بۆئەوەی هەست بە سەقامگیری و ژیانی نورماڵ بكەن پاش تاوانەكانی ئەنفال .
- داوا لەبازاڕەكان بكرێت بەپێی توانا داشكاندن بكەن بۆ گەنج كاتی هاوسەر گیری و ماڵ پێكەوە نان .
د.پەروین نوری عارف
بەشی مێژووی زارەكی
