تاوانی نێودەوڵەتی و ئەنفالی چوار
تاوانی نێودەوڵەتی و ئەنفالی چوار
ئەوكاتەی مرۆڤ بیەوێت لەسەر تاوانی ئەنفال بدوێت دەبێت بەڵێن بە ناخی خۆی بدات كە خۆراگربێت لە بەرامبەر ئازارەكانی ئەم تاوانە كە رووبەروی دەبێتەوە ، ئەم تاوانە ئامادەكاری تەواوی مرۆڤی پێویستە تا ئەوەی لە ناخەوە تێكەڵی رووداوەكان بێت و بچێتەوە كات و شوێنی هەریەكێك لە قوربانیانی ئەنفال ، ئەگەر هەستت كرد كە تێكەڵی ئازارەكانیان بوویت ودەتوانیت لە ناخەوە بیانخوێنیتەوە ، ئەو كاتە تۆی مرۆڤ تێدەگەیت تاوان چیە ؟ دڕندە چیە ؟ جەلاد كێ یە ؟ وە هەروەها ئازار ، قوربانی، سوتان ولەناوبردنی ژیان چیە ؟ وە ئەم تاوانە دەكەوێتە كوێی هاوكێشەی تاوانە نێودەوڵەتیەكانەوە ؟
ئاشكرایە كە ووشەی ئەنفال لەكوردستان دا بە كاردەهێنرێت بۆ زنجیرەیەك هێرشی سەربازی نەخشە بۆ كێشراو لە لایەن رژێمی بەعسەوە بۆسەرخاكی كوردستان كە تێیدا كورد خاك و خەڵك و سەروەت و سامانی لە ناو برا كە كۆی ئەم هیرشە سەربازیانە خۆیان لە هەشت قۆناغدا دەبینیەوە و یەك لە دوای یەك جێبەجیدەكران . هەریەكێك لە م قۆناغانە پێویستی بە لێكۆلینەوەی زانستی هەیە تا ئەوەی بتوانین تەواوی رووداوەكان بە دۆكۆمێنت بكرێت ولەرووی یاساییەوە سەرجەم داواكارییەكانمان وەك نەتەوە دەستەبەربێت. ئەوەی لیرەدا دەمانەوێت وەك تاوانێكی نێو دەوڵەتی زۆربەسادەیی لەرووی یاساییەوە شیكاری بكەین ئەنفالی قۆناغی چوارە كە لە 3/5/ 1988 دەستی پێكرد بۆسەر ناوچەكانی دۆڵیزێی بچوك كە بریتیە لە ناوچەكانی ( گۆپتەپە و عەسكەر ، حەیدەربەگ، جەلەمۆرد،ئاغجەلەر،چەمی رێزان ، رێدار، دەشتی كۆیە ، تەقتەق ، ناوچەی شوان ،ناوچەی قەرەهەنجیر ، مایلە و سەرچنار ، شێخان، سورقاوشان ، عەوداڵان ، كەلە بەش، داربەڕو، تەلان، كلێسە، بۆگد ، كانی هەنجیر، گۆمەشین ، كەڵە شێرە ، قۆچەبڵاخ، كانی بی ، قزلو، گلناخ ، قەسرۆك ، گردخەبەر ، قەمیشە ، چوغلیجە ) ئێمە لەكاتی دیاریكردنی تاوانە نێودەوڵەتیەكان دەبێت بگەرێینەوە بۆ دادگای تاوانی نێودەوڵەتی لە لاهای كە تاوانە نێودەوڵەتیەكانی دیاریكردووە بە هەریەكێك لە تاوانی جینۆساید و تاوانی جەنگ و تاوانی دژی مرۆڤایەتی و تاوانی دوژمنكاری . ئەگەر ئێمە جۆری یەكەمی تاوانی نێودەوڵەتی كە تاوانی جینۆسایدە رەگەزەكانی وەرگرین و شیبكەینەوە تیدەگەین كە ئە و تاوانانەی لە ناوچەكانی ئەنفالی چواردا روویانداوە تاوانێكی نێودەوڵەتیە یان نا ، بەپێی مادەی دووەم لە رێككەوتنامەی نەتەوە یەكگرتووەكان بۆ رێگەگرتن لەتاوانی جینۆساید كە لە ساڵی 1948 دەرچووە ، بەمجۆرە پێناسەی تاوانی جینۆساید دەكات .
جینۆساید : هەركارێك بە مەبەستی لە ناوبردنی سەرجەم یان بە شێك لە كۆمەڵی مرۆڤایەتی لە ژێر سیفاتی نەتەوەیی ، ئیپنی ، رەگەزی ، ئاینی ئەنجامبدرێت بەمشێوانە
1- كوشتنی ئەندامانی ئەو گروپانە بە هەر رێگایەك لە رێگاكانی لەناوبردن .
2- زیان گەیاندنی گیانی و بەدەنی كە ببێتە هۆی لە ناوبردنی سەرجەم یان بە شێكی ئەندامانی ئەو گروپانە.
3- بە ئەنقەست دانانی ئەو گروپانە لە ژێربارودۆخێكی ژیانی سەختدا كە ببێتە هۆی لە ناوبردنی هەموویان بەشێكی.
4- رێگەگرتن لە زیادبوونی ئەندامانی ئەوگروپانە بە هەر ڕێگەیەك لە رێگەكانی منداڵ بوون .
5- بەزۆر راگواستنی منداڵ لە گروپێكەوە بۆ گروپێكی تر .
لێرەدا زۆر بەسادە یی وەك ئاماژەمان پێكردووە ئەگەر سەیری ئەو پێناسەیە بكەین ، كورد وەك گروپێكی نەتەوەیی وەربگرین و ئەو تاوانانەی كە لە ناوچەكانی ئەنفالی چواردا روویانداوە بهینینەوە یادی خۆمان تیدەگەین كە ئەوتاوانانە بریتین لە كوشتنی ئەندامانی نەتەوەی كورد بە هەر رێگایەك لە رێگاكانی لە ناو بردن ، ئازاردانی گیانی و بە دەنی ئەندامانی نەتەوەی كورد بۆ مەبەستی لە ناوبردنی سەرجەمیان یان بە شیكیان وە دانانی ئەم نەتەوەیە لە ژێر باروزروفێكی ژیانی وادا بە هەمان شێوە بە مەبەستی لە ناوبردنی سەرجەمیان یان بە شیكیان ، لیرەوە ئەگەر بە پێی یاسای نیودەوڵەتی حكوم بدەین بە سەر ئەو تاوانانەدا كە روویانداوە لەو قۆناغەی ئەنفالدا دەتوانین بڵێین سەرجەم بنەماكانی تاوانی نێودەوڵەتی تێدایە وەك تاوانی جینۆساید . ئەمەجگەلەوەی كە كە تاوانەكانی جەنگ و تاوانی دژی مرۆڤایەتیش بە هۆی وێرانكردنی ئەوناچانەی بەر ئەم شاڵاوە كەوتوون ، لە هەمان كاتدا كوشتنی مرۆڤەكان بە بێ جیاوازی ، بنەماكانی ئەم تاوانانەش هاتونەتە دی . هەربۆیە لە كۆتایدا دە بێت پەنجەمان بخەینە سەر ئەوەی كە ئەو تاوانە نێودەوڵەتیانەی بەرامبەر كورد ئەنجامدراوە دەبێت لە رونگەی یاساوە بەو جۆرە سەیریان بكەین وەك چۆن تاوانە نێودەوڵتیەكانی تر لە سەر ئاستی جیهان خراونەتە چوارچێوەی پرنسیپەكانی دادگای تاوانی نێودەوڵەتی ، ئەم تاوانانەش بكرێنە تایبەتمەندی هەمان دادگا و وە لە هەندێك لایەنەوە لەو تاوانانەش ترسناك ترو جیاوازتر لیكبدرێتەوە ئەویش بەوەی كە لە م تاوانەدا چەكی قەدەغەكراوی نێودەوڵەتی بەكارهێنراوە كە ئەویش چەكی كیمیاییە . بەوجۆرە ئەنفالی چوار دەبێت بە پێی یاسای تاوانی نێودەوڵەتی سەیربكرێت وسەرجەم رەگەزەكانی تاوانی نێودەوڵەتی تێدایە وە كاریگەریەكی ئەوەندە خراپی لە سەر خەڵك و ئەو ناوچانە بە جێهێشتووە كە بەر شاڵاوەكە كەوتوون دەكرێت بووترێت ئەنفالی چوار لە بەرواری 3 / 5 / 1988 دەستی پێكردووە بەڵام هەتا ئێستاش بەردەوامە .
د. هونەر ئەمین
مامۆستای زانكۆو دكتۆرا لە بواری تاوانی جینۆساید
