بەرپرسیارێتی پەرلەمان لەناساندنی جینۆسایدی كوردستان
لێكۆڵینەوە
بەرپرسیارێتی پەرلەمان
لەناساندنی جینۆسایدی كوردستان
تایبەت بە یەكەمین كۆنفرانسی جینۆساید لەگەرمیان لەلایەن دەزگای لێكۆڵینەوە بۆ جینۆسایدو ئەنفال
بەچاودێری پەرلەمانی كوردستان
سالار مەحمود
29 ئەیلولی 2015
پێڕست
• دەستپێك
• یاساكانی تایبەت بە ئەنفالكراوان و بزربوەكان و قوربانیانی جینۆساید
• چی كراوە چی نەكراوە چی بكرێت؟
• پەرلەمانی سویدو ناساندنی ئەنفال
• پەرلەمانی بەریتانیاو جینۆسایدی گەلی كوردستان
• پەرلەمانی فینلندی و هەوڵی ناساندنی جینۆسایدی كوردستان
• سكاڵای پەرلەمان لەدادگای تاوانی نێودەوڵەتی
• پەرلەمانی هۆڵەنداو هەوڵی ناساندنی جینۆساید
• تاوانی شەنگال و دەوروبەری
• پرۆژە بڕیاری بەفەرمی ناسینی جینۆسایدی (شەنگال)
• چارەنووسی ئاشووری و ئێزیدیەكان لە شاڵاوی ئەنفالدا
• بەرپرسیارێتی پەرلەمان لەجینۆسایدی ئەرمەندا
• لێپێچینەوەی یاسایی بۆ ئەنجامدەرانی تاوانی جینۆساید
• رۆژئاوای كوردستان و كۆبانی لەپەرلەمانی كوردستانەوە
• رێكاری یاسایی سەبارەت گۆڕی بەكۆمەڵ
• دەرئەنجام
• سەرچاوەكان
دەستپێك
پەرلەمانی كوردستان ناوەندێكی باڵاو فەرمی هەڵبژێردراوی گەلی كوردستانە. ساڵی 1992 لە ئەنجامی یەكەم هەڵبژاردنی خەڵكی كوردستانی عیراق، لە رۆژی 4-6-1992 خولی یەكەم دەستی بەكارەكانی كردوە. گەلی كوردستان بەبەرهەمی خوێنی شەهیدان و، قوربانیانی جینۆسایدو شۆڕشی رزگاریی خوازیی گەلی كوردستانی دەزانن. لەگواستنەوی شەرعیەتی شۆڕشگێڕییەوە بۆ شەرعیەتی دیموكراسیی و، قانوونی لەدایكبوونی پەرلەمانی كوردستان بۆ گەلی كوردستان بایەخی مێژوویی هەبووە. دواتر لەدایكبوونی دەسەڵاتەكانی تری جێبەجێكردن و دەسەڵاتی دادوەری. كە دەگوترێت پەرلەمان بەرهەمی خوێنی شەهیدان و ئەنفال و قوربانیانە. دەشێت ئەو پرسیارە بكرێت؟ ئایا تا چ ئاستێك ئەم ناوەندە گرنگە توانیویەتی لە پرسی جینۆسایدو ناساندنی بەدونیای دەرەوەو ئەركە ناوخۆییەكان لەپرسی جینۆسایددا رۆڵ و بەرپرسیارێتی ئەدا بكات؟
ئەم پرسیارە هەڵگری كۆمەڵێك بەدواداچوون و لێكۆڵینەوەو توێژینەوەی هەمەلایەنەیە.
چونكە ئەم ناوەندە بەرپرسیارە بەرامبەر بەم كەیسە. پێویستە بە ئەركی یاسایی و ئاسایی خۆی چاودێریش بێت بەسەر حكومەتی هەرێمی كوردستانەوە، لە راپەڕاندنی بەرپرسیارێتی قانونی مەلەفی ناساندنی جینۆساید بەدونیا. بەتایبەتیش دوای دەرچوونی بڕیاری دادگای باڵای تاوانەكان لەكەیسی ئەنفال و، تاوانەكانی ترو ئیقراركردن بەوەی تاوانەكان جینۆسایدن. هەروەها دوای بڕیاری دادگای هۆڵەندا لە پرۆسەی دادگاییكردنی بازرگانی هۆڵەندی (فرانس ڤان ئانرات).
بەندە وەك ئەندامێكی پەرلەمانی كوردستان كە لەهەردوو خولی سێیەم و چوارەمی پەرلەماندا شەرفی كاركردنم لەم دەزگا باڵایەی كوردستاندا بەركەوتووەو، لەخولی سێیەمدا سەرۆكی لیژنەی مافی مرۆڤ بووم و لەخولی چوارەمیشدا سەرۆكی لیژنەی كاروباری رێكخراوەكانی كۆمەڵی مەدەنیم. ناشێ‌ خۆ بدزرێتەوە لە بەرپرسیارێتی. بەڵام بۆ مێژووش دەبێت ئەوە روون بێتەوە كە ئایا پەرلەمان لە چ سۆنگەیەكەوە كاری كردوەو، لە چ ئاستێكدا كەمتەرخەمی هەبووە، لە رایكردنی بەرپرسیارێتی لەم كەیسەدا. لەم باسەدا هەوڵ دەدەم تیشك بخەمە سەر ئەو یاساو بڕیارانەی دەركراون لەم بوارەداو بۆ خزمەتی پرسی بەدونیاناساندنی جینۆسایدی گەلی كوردستان. راستەوخۆو نا راستەوخۆ كاركردن و نەكردن بەناوەڕۆكی یاساو بڕیارەكان. ئەو پرۆژە بڕیارو بیرۆكانەی دەبوو پەرلەمان كاری لەسەركردبان و هێشتا نەیكردوون. لەگەڵ پەیوەندی پەرلەمانی كوردستان بەدونیای دەرەوەو بایەخی ئەو پەیوەندیە لای دەزگاكە وەك (مەرجەعی باڵای خەڵكی كوردستان) بۆ پرسە چارەنووسسازەكان. ئاماژەدان بە بەشێكی گرنگ بەسەردانەكانی وەفدەكان. بێگومان گرنگترین پرسی چارەنووسساز لای بەندە پرسی بەدونیانیاسادنی جینۆسایدی گەلی كوردستانە، لەناوەندە نێودەوڵەتیەكان و، پەرلەمانی وڵاتانی دونیا. بەدیدی لێكۆڵەر سەرچاوەیەكی گرنگی زامنكردنی بەدیهێنانی مافی چارەی خۆنوسینی گەلی كوردستان دەبێت و، كەیسێكی گەورە دەبێت بۆ دابینكردنی پشتیوانی نێودەوڵەتی. چونكە زۆربەی ئەو گەلانەی لەمێژوودا رووبەڕووی تاوانی جینۆساید بوونەتەوە، ئەگەر لەناو نەچووبن، ئەوا ئەو تاوانە بووەتە هەوێن و مایەی بەدیهێنانی سەربەخۆیی و، دەستبەركردنی مافی چارەنووس بۆیان.
یاساكانی تایبەت بە ئەنفالكراوان و بزربوەكان و قوربانیانی جینۆساید
یەكێك لەئەركە گرنگەكانی هەر پەرلەمانێكی دونیا، دەركردنی یاساو بڕیارە. بەمەبەستی یەكخستن و رێكخستنی هەر بوارێكی كۆمەڵگاو دیاریكردنی ئەرك و مافی دامەزراوەكان و خەڵك. پەرلەمانی كوردستان لە ماوەی خولەكانی كاكردنیدا چەندین یاساو بڕیاری تایبەتی بە قوربانیانی جینۆساید لەكوردستاندا دەركردوە. بۆ دیاریكردن و پۆلێنكردنی قوربانیان و، دابینكردنی بەشێك لەماف و ئیمتیازات بۆ كەسوكاری شەهیدان و، قوربانیانی ئەنفال و جینۆساید. هەروەها دامەزراندنی وەزارەتێكی تایبەت بەكاروباری شەهیدان و ئەنفالكراوان بەپێی یاسا.
لێرەدا هەوڵ دەدەین بە كورتی تیشك بخەینە سەر گرنگترین لەو یاساو بڕیارانەی كە لە پەرلەمانی كوردستان تایبەت بە ئەنفالكراوان شەهیدان و، قوربانیانی تاوانی جینۆساید دەركراون.
یەكەم: وەك یەكەم هەنگاو پەرلەمانی كوردستان بۆ یەكەم جار بڕیاری ژمارە(32)ی ساڵی 1993 دەركردوە.
ئەم بڕیارە تایبەتە بەدابینكردنی مەبلەغێكی مانگانە وەك هاوكاری بۆ خێزانی شەهیدان تا ئەو كاتەی یاسایەكی گشتگیر دەردەكرێت. ئەم بڕیارە بە سەرەتای ئاوڕدانەوە لەكەسوكاری شەهیدان دێت، بەپێی بڕیار لەلایەن پەرلەمانی كوردستانەوە.
دووەم: یاسای بزربووەكان لەهەڵمەتەكانی لەناوبردنی بەكۆمەڵی گەلی كوردستانی عیراق، یاسای ژمارە(3)ی ساڵی 1999.
لەم یاسەدا بزربووەكان پۆلێنكراون بەپێی مادەی یەكەمی یاساكەو بەم جۆرە:_
كوردە فەیلییەكان ئەوانەی لە ساڵی 1980وە بەر هەڵمەتی كۆچپێكردن و لەناوبردن بوونەتەوە لەلایەن رژێمی عیراقەوە.
كوردە بارزانیەكان ئەوانەی لە ساڵی 1983 لەلایەن رژێمی عیراقەوە بێسەروشوێنكراون.
قوربانیانی هەڵەبجەی شەهید ئەوانەی بەچەكی كیمیایی لەلایەن رژێمی عیراقەوە لەناوبراون.
ئەوانەی لە شاڵاوە بەرفراوانەكانی ئەنفالدا لەساڵی 1988 لەناوبراوون.
ئەوانەی لەماوەی راپەڕینەكەی ئاداری ساڵی 1991و كۆڕەوە ملیۆنیكەی بەدوادا هات و بزربوون.
لەم یاسایەدا ئەم قوربانیان بە بزربوو هەژماركراون و رێوشوێنەكانی مامەڵەی بزربوونیان لە رێگەی دادگاوە دیاریكراوە.
بۆ یەكەم جار لەم یاسایەدا ژمارەی قوربانیانی ئەنفال بەپترلە (182000) تۆماركراوە. ئەم تۆمارە لە بەشی هۆیە پێویستیەكانی دەركردنی یاساكەدا هاتووە. لەم بەشەشدا ئاماژە بە بە بەرپرسیارێتی رێكخراوە نێودەوڵەتیە تایبەتمەندەكان و رێكخراوەكانی مافی مرۆڤی نێودەوڵەتی دەكات، بەپێی حوكمەكانی یاسای نێودەوڵەتی و بەڵێننامەو پەیماننامە نێودەوڵەتیە پەیوەندیدارەكان، هەوڵەكانیان بۆ دیاریكرنی چارەنووسی بزربووەكان بەرپا بكەن.
پەرلەمانی كوردستان بەپێی بڕیاری ژمارە یەكی ساڵی 2005 مەرجەعی باڵای خەڵكی كوردستانە بۆ پرسە چارەنووسسازەكان.
سێیەم: یاسای دیاریكردنی چارەنووسی یاسایی بەرپرس و دەستو پێوەندەكانی رژێمی دیكتاتۆری پێشوو، ژمارە(18) ساڵی 2003.
چوارەم: یاسای راماڵینی ئاسەوارە بە زۆر سەپێنراوەكانی بەكارخستنی سیاسەتی پاكتاوكاریی رەگەزیی (بەعەرەبكردن) لەكوردستانی عیراقدا، یاسای ژمارە(19)ی ساڵی2003.
پێنجەم: یاسای وەزارەتی كاروباری شەهیدان و ئەنفالكراوان یاسای ژمارە (8)ی ساڵی 2006 بۆ یەكەم جارو لەكابینەی حكومەتی هەرێمی كوردستاندا وەزارەتێك بەم ناوەوەو بەپێی حوكمەكانی ئەم یاسایە دامەزرێنرا. چەند ئامانجێك بۆ هێنانەدی خراوەتە ئەستۆی وەزارەتەكە بەپێی مادە (دووم)ی یاساكە كە گرنگترینیان:_
(أ‌) كاركردن بۆ ناساندنی تاوانەكانە لەسەر ئاستی نێودەوڵەتی.
(ب‌) دیكۆمێنتكردنی هەر شتێ‌ پەیوەندی بەشەهیدان و قوربانیانی چەكی كیمیایی بەمەبەستی قەرەبوو لە حكومەتی عیراقی و ئەو لایەنانەش كە چەكی كیمیاییان بە عیراق فرۆشتوە.
(ج) گەڕان بەدوای چارەنووسی ئەنفالكراوەكان و، دۆزینەوی گۆڕە بەكۆمەڵەكان و گێڕانەوەیان بۆ زێدی خۆیان.
شەشەم: یاسای ماف و ئیمتیازاتی كەسوكاری شەهیدو ئەنفالكراوەكان ژمارە(9)ی ساڵی 2007. ئامانج لە دەركردنی ئەم یاسایە، بۆ دابینكردنی بە شێك لەماف و ئیمتیازاتی كەسوكاری شەهیدو ئەنفالكراوان بووە. لەگەڵ كەمكردنەوەی ئازاری كەسوكاری قوربانیان و وەك رێزلێنان و یارمەتیدانیان. ئەم یاسایە چەند جارێك هەمواركراوەتەوە بەمەبەستی گونجاندنی لەگەڵ خواستی گشتی و لەخۆگرتنی داخوازیی و مافی هەموو قوربانیان و كەسوكاریان.
حەوتەم: یاسای سندوقی پشتگیری و هاوكاری خانەوادەی شەهیدان و، ئەنفالكراوەكان و قوربانیانی كۆمەڵكوژیی (جینۆساید). ژمارە (37)ی ساڵی 2007. وەك چۆن هەموو یاساو بڕیارێك ئامانجی هەیە، ئەم یاسایەش بۆ بەدیهێنانی چەند ئامانجێكی گرنگ دەركراوە. بەڵام پێش خستنە رووی ئامانجەكە دەبێت ئاماژە بەوە بدرێت كە ئەم سندوقە تاساڵی 2015ەش پێك نەهاتووە!. واتە یاساكە كاری پێنەكراوەو جێبەجێ‌ نەبووە هێشتا.
لە گرنگترین ئامانجەكان:_
(1) لێكۆڵینەوەو دیكۆمێنتكردنی لایەنەكانی ئابوری و پەروەردەیی و رۆشنبیریی و كۆمەڵایەتی كەسوكاری قوربانیانی كۆمەڵكوژیی (جینۆساید).
(2) دانانی پلان بۆ خستنەكاری كەسوكاری قوربانیانی كۆمەڵكوژیی، بەهاوكاری و هەماهەنگی لەگەڵ وەزارەتەكانی حكومەت و كۆمپانیاو رێكخراوەكان.
(3) كردنەوەی خانەی بەساڵاچوان و پەكەوتوان و دابینكردنی پێداویستیەكانیان بۆ مسۆگەركردنی ژیانێكی شكۆمەندانە بۆیان.
(4) بەشداریكردن لەكردنەوەی سەنتەری زانستی و رۆشنبیریی، بۆ پەرەپێدانی توانای لاوان و قوتابیانی كەسوكاری شەهیدانی كۆمەڵكوژیی ( جینۆساید).
ئەم ئامانجانە لەكردنەوی سەنتەرو كردنەوی خانەی بەساڵاچوان و دیكۆمێنتكردنی لایەنەكانی ژیانی كەسوكاری قوربانیان. نەك بەدینەهاتوون، بەڵكو بەسەردانیكردنی دوو ناوچەی وەك ناحیەی شۆڕش و ناحیەی رزگاری لەگەرمیان، كە دانیشتوانەكانیان هەرە زۆرینەیان لەكەسوكاری قوربانیانی جینۆسایدن ئەو ناوەندو سەنتەرانە بەدی ناكەیت. كەواتە خودی پەرلەمانی كوردستانیش لە رۆڵی چاودێریكردنی جێبەجێبوونی ئەو یاسایانەی كە دەریكردوە كەمتەرخەمی هەیە. ئەم كێماسیەش لە پرسی كەیسی جینۆسایدا بێگومان دەردەكەێت.
هەشتەم: یاسای ماف و ئیمتیازاتی تاقانەكانی جینۆساید ژمارە(9)ی ساڵی 2015 ئەم یاسایە بەمەبەست لێی رەچاوكردنی تایبەتمەندی دەگمەنی كەسوكاری قوربانیەكانە بەتایبەتی ئەوانەی كەس لەخێزانەكانیان نەماونەتەوەو هەموو بوونەتە قوربانی و بەتەنیا ماونەتەوە.
چی كراوە چی نەكراوە چی بكرێت؟
ئەرك راپەڕاندن درەنگ وەختیش بێت، باشترە لەوەی كە هەر نەیكەیت. هەر كارێك لە رابردوودا كرابێت سەبارەت بە جیهانناساندنی جینۆسایدی كورد لە ئاستی پێویست و گەورەی ئەركەكەدا نەبووە. بەتایبەتی لەدوای رووخانی رژێمی دیكتاتۆری بەعسەوە لەعیراقدا،
دەرفەتی گەورە لەو كرانەوەیەی بەرووی گەلی كوردو هەرێمی كوردستاندا هاتەكایەوە. هەرچەندە دوانزە ساڵی پێش ئەو مێژووەش، دەرفەت لەبەردەم هەرێمی كوردستاندا هەبووە، بۆ كاكردن و جوڵاندن و لۆبیكردن سەبارەت بەناساندنی ئەم كەیسە. پەرلەمانی كوردستان نەیتوانیوە چاودێربێت بەسەر نوێنەرایەتیەكانی حكومەتی هەرێمی كوردستان لە وڵاتانی دەرەوە. لە پێناو راپەڕاندنی ئەو ئەركە یاساییانەی كە لە چوارچێوەی یاسا بەركارەكاندا هاتووەو، پێویستیان بە راپەڕاندن هەیە. فەرمانگەی پەیوەندیەكانی دەرەوەی هەرێمی كوردستان دامەزراوەیەكی گرنگە بۆ ئەوەی پەرلەمان بەرپرسیارێتی قانونی پێ‌ بسپێردرێت. بەڵام هێشتا خودی ئەم فەرمانگەیە لەسەر بنەمای یاسایەكی تایبەت پێك نەهێنراوە.
لەم ساڵانەی دواییدا بەهۆی چوونی چەند كوردێك بۆ ناو پەرلەمانی وڵاتانی ئەوروپایی و پەیداكردنی سەنگی رەوەندی كوردی لەكاتی هەڵبژاردنە گشتیەكان لەو وڵاتانە، باس و خواستی ناساندنی جینۆسایدی گەلی كوردستان گەیشتۆتە بەر دەرگای پەرلەمانی وڵاتانی ئەوروپایی. بەڵام ئەم بابەتە پێویستی گەورەی بەهاندان و بردنە پێشەوە هەبووەو هەیە. پەرلەمانی هەرێمی كوردستان لەم روانگەیە كەمتەرخەم و تا ئاستێك بێباك بووە لە قۆستنەوەی ئەو دەرفەتەدا. یان لە ئاستی پێویستدا رۆڵی نەبینیوە. چونكە ئەم سەردەمە پەرلەمانی كوردستان لەناوەندەكانی دەرەوە گوێلێگیراوترەو دەزگاكانی هاوشێوەی زۆرتر بەدەنگیەوە دین. هێشتا هەوڵ نەدراوە كۆنفرانسی تایبەت لەلایەن پەرلەمانی كوردستانەوە ببەسترێت لە وڵاتانی دەرەوە بەتایبەت لەناو پەرلەمانی وڵاتان، بۆ ئاشنایی و هاوسۆزی دروستكردن سەبارەت بە قوربانیانی دەستی رژێمی دیكتاتۆری و ناساندنی تاوانەكان.
هێشتا هەوڵ نەدراوە سوود لە كونسوڵخانەو نوسینگەی وڵاتان لەهەرێمی كوردستان ببینرێت بۆ فشار خستنە سەر وڵاتەكانیان بۆ ناساندنی جینۆسایدی گەلی كوردستان.
هێشتا هەوڵ نەدراوە لەیەكێك لە وڵاتە عەرەبیەكان كۆنفرانسێكی تایبەت بە ئەنفال و كیمیاباران و تاوانەكانی تر ببەسترێت. بۆ تێگەیاندنی رای گشتی عەرەبی لە قوڵایی ئەو تاوانانەی لەسەر بنەمای شۆڤێنییەت و بەناوی ئاینی ئیسلامەوە دەرهەق بەگەلی كوردستان و، پێكهاتەكانی ئەنجامدراون.
هیَِشتا هەوڵ نەدراوە پەرلەمانی عیراقی بهێنرێتە ژێر بار بۆ دەركردنی یاسایەك بۆ قەرەبووكردنەوەی كەسوكاری قوربانیان. بەپێی بڕیاری دادگای باڵای تاوانەكان لە عیراق. وەك چۆن قەرەبووی 602 ونبووی كوێت دەكرێتەوەو لە پارەی نەوتی فرۆشراوی هەرێمیش ئەو بڕە بۆ قەرەبووی كوێت دەردەهێنرێت.
هێشتا هەوڵ نەدراوە حكومەتی ئیتحادی بهێنرێتە ژێر باری لێبوردن لە گەلی كوردستان لەپای ئەو تاوانانەی رژێمی پێشوو ئەنجامی داون. یان بە یاسا لە پەرلەمانی عیراقیەوە داوای لێبوردن بكرێت لە گەلانی عیراق، لە ئەنجامی ئەو تاوانانەی بەناوی دەوڵەت و لە سایەی دەوڵەت و بەكەرەستەو تفاقی دەوڵەتیەوە ئەنجامدراون. هێشتا نەتوانراوە سیاسەتێكی دروست پەیڕەو بكرێت دڵی كەسوكاری قوربانیان خۆش بكرێت. چ جای ئەوەی ئەنفال و جینۆسایدی كورد بكرێتە بنەمای قبوڵكردنی جیاوازییەكان. خۆ خەریككردن بە پرسە باڵاكانی گەلی كوردستان لەهەردوو ئاستی ناوخۆیی و دەرەوە.
هەوڵە تاكەكەسیەكان لە پرسی دیكۆمێنتكردنی جینۆسایدی كورد و پاراستنی ئەرشیفەكان و تۆماركردنی شایەتحاڵەكانی گۆڕی بەكۆمەڵ و خەمخۆری بە كۆڕو كۆبونەوەو كۆنفرانس زۆر زیاتر لەهەوڵ و بیركردنەوەی دامەزراوە فەرمیە باڵاكانی هەرێمی كوردستان.
بۆ نمونە رێكخراوی چاك لە ئاستی دەرەوە بە تایبەتی ئەوروپا، لە حكومەتی هەرێمی كوردستان و پەرلەمانی كوردستان زیاتر هەوڵی داوە چالاكی ناساندنی جینۆسایدی كوردستان ئەنجام بدات. پێویستە پەرلەمانی كوردستان حكومەت ئیلزام بكات لە هاوكاریكردنی ئەو رێكخراوانەو پشتیوانیكردنی هەوڵە تاكەكەسیەكان لە بواری كاركردن لە ناساندنی پرسی جینۆسایدی گەلی كورددا. بۆ نمونە نوسەرێكی وەك عارف قوربانی كە زیاتر لە دوانزە كتێبی وەرگێڕاوەتە سەر زمانی ئینگلیزی بە بێ‌ پشتیوانی حكومەت و زنجیرە كتێبی شایەتحاڵەكانی ئەنفالی بەرهەم هێناوە. شایستەی پشتیوانیە لەگەڵ چالاكوانەكانی تری هاوڕێی كەلەو بوارەدا دیارو ناسراون.
پێویستە پەرلەمانی كوردستان هەوڵ بدات، كۆنگرەی شارەزیانی بواری جینۆسایدی جیهانی كە هەر ساڵەو لە وڵاتێكی دونیا ساز دەكرێت، بهێنرێتە هەرێمی كوردستان. رێكخراوی شارەزایانی جینۆسایدی جیهانی رێكخراوێكی گرنگەو كاریگەری لەسەر دروستكردنی رای گشتی جیهانی هەیە سەبارەت بەم پرسە. بەندە ساڵی 2013 وەك ئەندامی ئەو رێكخراوە بەشداری كۆنگرەی ساڵانەیم كردوەو لە وڵاتی ئیتاڵیاو سەدان دیكۆمێنت و كتێبمان بە زمانە جیهانیەكان پێكەوە بەهاوكاری (عەدالەت عومەر و عەلی مەحمود) هەردوو چالاكوانی بواری جینۆساید لەو كۆنگرەیە خستۆتە روو. ئەوان دوو ئەندامی چالاكی ئەو رێكخراوە جیهانیەن.
پێویستە كار بكرێت لە رێگەی لیژنەیەكی تایبەتمەندو پسپۆڕەوە بۆ دیراسەكردنی چۆنێتی بەدەستهێنانی قەرەبووكردنەوەی تاوانی جینۆسایدی كورد لە ئاستی عیراق و دەرەوە. چونكە چەندین كۆمپانیای جیهانی و وڵات هاوكاری بەعس بوونە، لە دابینكردنی چەكی كیمیایی و پشتیوانیكردنی مەعنەوی. جینۆساید رەهەندو ئیلتزامی نێودەوڵەتی هەیەو، یاسای نێو دەوڵەتی هەیە بۆ قەدەغە كردنی و بەرپرسیارێتی نێودەوڵەتی هەیە، بۆ رووبەڕوو بونەەوەی و، پاراستنی گەلی جینۆسایدكراو. كار بكرێت بەهەماهەنگی لەگەڵ نوێنەرانی كورد لەحكومەت و پەرلەمانی عیراقی، بۆ هێنانەوەی ئێسك‌و پروسكی سەرجەم قوربانییەكانی گۆڕە بەكۆمەڵەكان ئەوانەی دۆزراونەتەوەو، هەوڵدانی جدی بۆ دۆزینەوەی ئەوانی تریش بدرێت. ئەمەش بەیاسا ئەركەكەی خراوەتە ئەستۆی وەزارەتی مافی مرۆڤی عیراق بەپلەی یەكەم. ئەم وەزارەتەش بە سیاسی كراوەو، بەبەرنامە كاردەكات بۆ بچوككردنەوەی حەجمی قوربانیانی جینۆسایدی كوردستان. كار بكرێت ئەو ناوچانەی دەكەونە ناو نەخشەی ئەنفال و كیمیابارانەوە، بەناوچەی لێقەوماو لە ئاستی جیهاندا پۆلێن بكرێن. ئەم بابەتەش پرسێكە نمونەی لە دونیادا هەیە. بەم هەنگاوانە دەتوانرێت ئاسۆی ئاسوودەیی و قۆناغێكی نوێ‌ بەدیبێت..
پەرلەمانی سویدو ناساندنی ئەنفال
رۆژی 28-11-2012 رۆژێكی گرنگ بوو، لەمێژووی ناساندنی جینۆسایدی گەلی كوردستاندا. ئەو رۆژە پەرلەمانی وڵاتی سوید كەیسی ئەنفالی وەك جینۆساید ناساند. دوای ئەوەی لەلایەن تەواوی ئەندامانی لیژنەی دەرەوەی پەرلەمانی سویدەوە، پرۆژەكە پەسەند كرا. خرایە بەرنامەی كاری دانیشتنەكانی پەرلەمانەوەو، ئێوارەی رۆژی 28-11-2012 خرایە روو. بۆیە بابەتەكە نەخرایە دەنگدانیشەوە، چونكە كۆی ئەندامانی لیژنەكە پەسەندیان كردبوو. بەپێی پەیڕەوی كاری پەرلەمانی سویدیش، هەر بابەتێك كۆی ئەندامانی لیژنەی پەیوەندیدار كۆدەنگ بن لەسەری، ناخرێتە دەنگدانەوەو بەپەسەندكراو هەژمار دەكرێت.
شادیە حەیدەری یەكێك لەپەرلەمانتارە كوردەكانی پەرلەمانی سوید دەڵێت: وەكو پارتی سۆسیالدیموكرات و پارتی ژینگەو پارتی چەپ، پێشنیارەكەمان دابوو بە لیژنەی دەرەوە. لیژنەكە بەكۆی دەنگ پشتگیری پێشنیارەكەیان كرد. كە پشتگیری بوو لە بڕیارەكەی دادگای باڵای تاوانەكان لەكەیسی ئەنفال.
لەو خولەی پەرلەمانی سویددا شەش كورد ئەندامی پەرلەمان هەبوون. ئەمانە بەدەنگ و پشتیوانی رەوەندی كوردی ببوونە ئەندامی پەرلەمان، لە رێگەی پارتە سویدیەكانەوە. ئەوانیش ( ئامینە كاكە باوە لە پارتی چەپ، جەبار ئەمین لە پارتی ژینگە، شادییە حەیدەری لە پارتی سۆسیالدیموكرات، كاك ئیسماعیل لە پارتی گەل، رۆزا خاتوون). ئەم ئەندامانە رۆڵی باڵایان هەبوو لە بەرەو پێشەوە بردنی كەیسی بەفەرمی ناسینی ئەنفال لە پەرلەمانی سویددا. لیژنەی مافی مرۆڤی پەرلەمانی كوردستان لەخولی سێیەم رۆژی 20-11-2012 سەردانی پەرلەمانی سویدمان كردو، بەمەبەستی هاندان و سوپاسگوزاریی ئەندامانی لیژنەی پەیوەندیەكانی دەرەوە. ئەو كاتە كەیسەكە نەبرابووە هۆڵی پەرلەمان و ئیقرار نەكرابوو. تەنیا لە لیژنەی پەیوەندیەكانی دەرەوە یەكلاكرابووەوە. بۆ ئەو مەبەستە هاوڕێ‌ لەگەڵ پەرلەمانتارانی بەڕێز جەبار ئەمین و شادیە حەیدەری و ئامینە كاكە باوەو ئیسماعیل رۆژئاوایی و چالاكوانی سیاسی شۆرش قادر دانساز سەردانی پارتی سۆسیالدیموكرات و پارتی ژینگەو پارتی چەپ و مۆدێرت و پارتی ژینگەو پارتی گەلی سویدیمان كرد. بەبایەخەوە باسی ئەو هەوڵەی پەرلەمانی سویدمان كردو، رۆڵی رەوەندی كوردی لەسویدو، حزبە كوردستانیەكان و گرنگی دەركردنی ئەو بڕیارە بۆ ئایندەی پەیوەندی كوردو وڵاتی سوید روونكردەوە. وەفدی پەرلەمانی كوردستان لە لیژنەی مافی مرۆڤ بریتی بوون لە (سالارمەحمود سەرۆكی لیژنەی مافی مرۆڤ، ڤیان عەبدولرەحیم و هاژە سلێمان ئەندامانی وەفد).
پەرلەمانی بەریتانیاو جینۆسایدی گەلی كوردستان
رۆژی 28ی شوباتی 2013 رۆژێكی تری نوێیە لە مێژووی بەفەرمی ناسینی جینۆسایدی گەلی كوردستاندا. دوای هەوڵێكی مەدەنی بەرفراوان بۆ كۆكردنەوەی واژۆ بەمەبەستی بردنی كەیسی جینۆسایدی كورد بۆناو هۆڵی پەرلەمانی بەریتانی، بە پشتیوانی دۆستانی كوردو رەوەندی كوردی لەبەریتانیاو (گروپی پشتیوانی گەلی كورد لەپەرلەمانی بەریتانیا). كە گروپێكی كاران، توانرا مەلەفی كۆمەڵكوژیی گەلی كوردستان ببرێتە ناو هۆڵی پەرلەمانی بەریتانییەوەو، دانیشتنێكی تایبەتی پەرلەمان بۆ ئەم پرسە ساز بكرێت.
هەڵمەتی كۆكردنەوەی ئیمزا بۆ ئەم مەبەستە لەمانگی ئازاری ساڵی 2012ەوە دەستی پێكرد زیاتر لە 27500 واژۆی فەرمی كۆكرایەوە. ئەمەش كاریگەریەكی راستەوخۆی لە بەرەو پێشەوە بردنی ئەم بابەتە هەبوو. لەناو ئەندامانی پەرلەمانی بریتانیادا هەردوو ئەندامی پەرلەمانتار ( روبرت هالفن و میك مون) كە هەردووكیان لە ئەندامانی گروپی پشتیوانی لەكورد بوون رۆڵی بەرچاویان لەم پرسەدا هەبوو.
ئەو پرسیارە بەناوی رەوەندی كوردیەوە برایە ناو پەرلەمانتارانی بەریتانیاوە بۆچی وڵاتی سوید ئەنفالی بەفەرمی ناساندو پەرلەمانی نەرویجی گفتوگۆی لەسەر ئەكات، بەڵام پەرلەمانی بەریتانی ئەم كارە ناكات؟.
نەدیم زەهاوی پەرلەمانتاری بەریتانی، تاكە پەرلەمانتاری كوردە لە پەرلەمانی بەریتانیا. لەو كەسانەبووە زەمینەسازیی كردوە بۆ بەرەو پێشەوە بردنی ئەم كەیسە.
لەخولی سێیەمی پەرلەمانی كوردستاندا بەمەبەستی بەشداریكردن لەكۆنگرەی بە جیهانناساندنی جینۆسایدی گەلانی عیراق لە شاری لەندەنی وڵاتی بەریتانیا، هەر سێ‌ پەرلەمانتاری كوردستان، سالار مەحمود سەرۆكی لیژنەی مافی مرۆڤ و محەمەد شارەزووری سەرۆكی لیژنەی كاروباری شەهیدان و جینۆسایدو، شیروان حەیدەری سەرۆكی لیژنەی یاسایی بەشداری ئەو كۆنگرەیەمان كرد. كۆنگرەكە لە رۆژی 12-1-2012 بەسەرپەرشتی وەزارەتی مافی مرۆڤی عیراقی بە ئامادەبوونی چەند لۆردمان و ئەندامانی پەرلەمانی بەریتانی بە رێوەچوو. لەو كۆنفرانسەدا بەندە رۆژی 13-1-2012 لێكۆڵینەوەیەكم پێشكەشكرد بەناوی ( ئەنفال، جینۆسایدی گەلی كوردستان). دوای تەواو بوونی كۆنگرەكە. هەردوو پەرلەمانتاری كوردستان (سالارمەحمود و محەمەد شارەزووری) سەردانی پەرلەمانی بەریتانیمان كردو، لەلایەن هەردوو پەرلەمانتار (میك مون و رۆبرت هالفن) وەك گروپی پشتیوانی لە كورد پێشوازیان لێ‌ كردین.
باسی هەوڵەكانی خۆیان كرد سەبارەت بە پرسی بەفەرمی ناساندنی جینۆسایدی گەلی كوردستان و داوایان كرد كەناڵەكانی راگەیاندنی كوردستان رۆڵیان هەبێت بۆ هەڵمەتی كۆكردنەوەی واژۆ بۆ ئەو مەبەستە.
28-شوبات پەرلەمانی بریتانیا بڕیارەكەی دا، هەرچەندە بڕیارەكە هیچ ئیلزامێكی بۆ حكومەتی بەریتانیا تیدا نەبوو. بەڵام كاریگەری نێودەوڵەتی هەبوو لەسەر هەنگاوەكانی پرسی بەفەرمی ناسینی كۆمەڵكوژیی گەلی كوردستان. وەزیری كاروباری رۆژهەڵاتی ناوەڕاست و ئەفریقیا (ئەلیستەر بیرت) لەوتەیەكیدا بەرامبەر بە پەرلەمان بە راشكاوی رایگەیاند حكومەت هاوسۆزە بەرامبەر بە بڕیارەكەی پەرلەمان. بەڵام هیچ هەنگاوێكی ئیلزامی ناكەوێتە سەر حكومەت. ئاكام چالاكیەكانی بەریتانیا ئەو هەڵوێستەی لێ‌ بەرهەم هات.
پەرلەمانی فینلندی و هەوڵەكانی ناساندنی جینۆسایدی كوردستان
لەسەر بانگهێشتی فەرمی پەرلەمانی فینلەندا، وەفدێكی لیژنەی مافی مرۆڤ كە پێكهاتبوون لەهەر یەك لە(سالار مەحمود سەرۆكی لیژنەی مافی مرۆڤ، بەفرین حسێن، هاژە سلێمان، سەرگوڵ رەزا، ڤیان عبدالرحیم، پەیمان عیزەدین ئەندامانی وەفدی پەرلەمان) سەردانی وڵاتی فینلەندامان كرد لە رۆژانی 14 و 15 و 16ی 11-2012.وەفدەكی پەرلەمان دیداری سازدا لەگەڵ سكرتێری پەرلەمانی فینلندی، لیژنەی دەرەوەی پەرلەمان كە هەر حەڤدە ئەندامەكەی لیژنەكە ئامادەبوون لەهەمانكاتدا دووانیان وەزیری حكومەت بوو. لیژنەی مافی مرۆڤ لیژنەی كاروباری ژنان و كوتلە سەرەكیەكانی پەرلەمان. هەروەها وەفدەكەی پەرلەمانی كوردستان سەردانی وەزارەتی دەرەوەی كردو لەلایەن جێگری وەزیری دەرەوە پێشوازی و دیدار ئەنجامدرا.
ئامانجی سەردانەكەش لەچەند تەوەرێكدا خۆی دەبینیەوە
پرسی بەفەرمی ناساندنی جینۆسایدی گەلی كوردستان لەلایەن پەرلەمانی فینلندیەوە، وەك تەوەرێكی گرنگ بۆ حكومەت و پەرلەمانی فینلندی لەلایەن وەفدەكەمانەوە داواكرا. لەگەڵ تیشك خستنەسەر كارەساتەكەو ئاسەوارەكانی چەند جارێك جەخت لەسەر ئەو پرسە كرایەوە. بەپشت بەستن بەو پێوەرەی كەتاوانی جینۆساید، جینایەتی نێودەوڵەتییەو بەرپرسیاری نێودەوڵەتیشی تێدایە. لەو روانگەیەوە داوامان كرد پەرلەمانی فینلنداش وەك پەرلەمانی وڵاتانی تری ئەسكەندەنافیاو ئەوروپا بەگشتی هەنگاوی كارەكی بۆ ناساندنی ئەم كەیسە بنێت.
بۆ ئەم مەبەستە لەگەڵ سەرۆكی لیژنەی مافی مرۆڤ لە پەرلەمانی فینلەندا زۆر پێداگیریمان كرد كەهاوكارو دەست پێشخەر بێت بۆ كردنەوەی ئەم كەیسە لەپەرلەماندا. لیژنەكەمان داواكار بوو ئەم پرسە مرۆڤایەتیە بكەنە یەكێك لەكارە جێ بایەخەكانی خۆیان‌و هاوكار بن. دەرفەتیش بدەن لە رێگەی ناوەندە كەلتوریە كوردییەكان و ڕەوەندی كوردی لەو وڵاتە لەپەرلەمانی فینلەندا كۆڕو سیمینار ساز بكرێت بۆ روونكردنەوەو وردەكاری و تیشك خستنە سەر قۆناغەكانی جینۆسایدی گەلی كورد، ئاكام سەرۆكی لیژنەی مافی مرۆڤی پەرلەمانی فینلند پێی راگەیاندین، هەر چەندە بەتەنیا ناتوانێ‌ كاریگەری دروست بكات. بەڵام بەڵێنی دا پشتیوان بێت بۆ ئەم بابەتە. ناوبراو خەڵكی هەرێمێكە لە فینلەندا بەناوی (ئاهڤێ نما) تاكە نوێنەری ئەو هەرێمەشە لەپەرلەمانی فینلندا هەرێمەكەش تاكە هەرێمە لەو وڵاتەو دانیشتوانەكەی نزیكەی (29) بیست‌و نۆ هەزار كەس ئەبێت و، خاوەنی پەرلەمان‌و حكومەتی خۆیانن.
لەگەڵ جێگری وەزیری دەرەوەش بەتایبەتی ئەم مەسەلەیە خرایە روو. ناوبراو زۆر بەجدی ئەم كەیسەی وەرگرت و بەڵێنیدا لایەنە پەیوەندیدارەكانی وەزارەتی دەرەوەی فینلندا راسپێرێت دیراسەی بكەن‌و، هاوسۆزی خۆی بۆ گەلی كوردو ناساندنی قوربانییەكانی خستە روو.
سكاڵای پەرلەمان لەدادگای تاوانكاری نێودەوڵەتی
دوای تاوانەكانی شەنگال و دەوروبەری دەرهەق بە پێكهاتە نەتەوەیی و ئاینیەكانی كوردستان لەلایەن داعشەوە. وەفدێكی پەرلەمانی كوردستان سەردانی وڵاتی هۆڵەندای كرد. رۆژی 12-9-2014 سۆران عومەر سەرۆكی لیژنەی مافی مرۆڤ لەپەرلەمانی كوردستان بە یاوەری هەردوو پەرلەمانتار شێخ شامۆ لە برایانی ئێزیدی و ئایدن مەعروف لە برایانی توركمان، سەردانی نوسینگەی داواكاریی گشتیان كرد لە دادگای توانای نێودەوڵەتی، كە بارەگاكەی لە شاری (دانهاخ)ە. دوای وەرگرتنی فۆرمی سكاڵا، وەك دەزگایەكی فەرمی هەرێمی كوردستان سكاڵایان لەسەر ئەو تاوانەی كە داعش دەرهەق بەخەڵكی كوردستانی ئەنجام داوە تۆماركردوە. لەگەڵ تۆماركردنی سكاڵادا وەفدەكەی پەرلەمانی كوردستان، چەند دیكۆمێنتێكیان بۆ روونكردنەوەی تاوانەكەو، حەجمی قوربانیەكان بەزمانی ئینگلیزی پێشكەش و هاوپێچی سكاڵاكە كردوە. بەتایبەتی لەسەر پێكهاتەكانی كوردستان، داواكاری گشتی هەر لەو دانیشتنەدا داوای بەڵگەی زیاتری كردوەو، داوای كردوە لە رێگەی حكومەتەوە بەڵگە بنێرن بۆ دادگاكە. لەگەڕانەوەیاندا لیژنەكەی پەرلەمان لەگەڵ حكومەتی هەرێم و لایەنی پەیوەندیدار دانیشتوون. پێیان راگەیاندوون كە پێویستە حكومەتی هەرێم بەڵگەی پێویست ئاراستەی دادگای لاهای بكات.
رۆژی 16-9-2015 دادگاكە نامەیەكیان ئاراستەی پەرلەمان كردوە، كە دادگای تاوانی نێودەوڵەتی بڕیاری داوە هەموو ئەو كەسانەی لەناو داعشن و رەگەزنامەی ئەو وڵاتانانەیان هەیە كە ئەندامن لەدادگاكە رەگەزنامەكەیان لێ‌ وەربگیرێتەوە. هەروەها لەبەر ئەوەی هەردوو وڵاتی عیراق و سوریا ئەندام نین لەدادگاكە. ئەوا لە رێگەی گەل و وڵاتی تاوان لێكراوەوە، لێكۆڵینەوە ناكرێت. بەڵكو لە رێگەی ئەوانەی لە ریزەكانی داعشبوون و دیلن و، تاوانیان ئەنجامداوە لێكۆڵینەوە دەكەین. بۆ ئەم مەبەستە دادگاكە رایگەیاندوە ولایەتی خۆمان بەپێی رێكەوتننامەی رۆما بەكاردێنین.
ئەم كارەی ئەو پەرلەمانتارانەی كوردستان لەم خولەدا بە یەكێك لەهەنگاوە گرنگەكان هەژمار دەكرێت. بەردەوامیدان و هەبوونی پەیوەندی بەردەوام لەم كەناڵەوە ئاكامی گرنگی دەبێت، چونكە بڕیاری دادگاو هەڵوێستی دادگای تاوانی نێودەوڵەتی، كاریگەری راستەوخۆی لەسەر رای فەرمی وڵاتان دەبێت.
سەبارەت بە هەنگاوە كرداریەكانی دادگای تاوانكاری نێودەوڵەتی (لاهای). لەبەر ئەوەی وەك ئاماژەمان پێدا وڵاتی عیراق ئەندام نییە لە دادگاكە، بەڵام بەپێی پێوەرو خەسڵەتەكانی تاوانی جینۆساید ئەوەی بەسەر ئێزیدیەكاندا هێنراوە تاوانی جینۆسایدە، بۆیە سێ‌ رێگا هەن بۆ ئەوەی كەیسەكە بخرێتە بەردەم داداگا بەمەبەستی گرتنەبەری رێكاری یاسایی.
یەكەم: دیارە بەپێی بڕگ(3) لەمادە(12) عیراق دەتوانێت داوا بكات كە دادگا لەم كەیسەدا دادبینی خۆی بكات و، بەهەنگاوەكانی خۆی هەستێت. ئەمەش چونكە ئەو وڵاتە
(عیراق) ئەندام نییە لە تەشكیلەی دادگاكە.
دووەم: لە رێگای ئەنجومەنی ئاسایشی نەتەوە یەكگرتوەكانەوە، بە پشت بەستن بەبڕیارێك بەپێی بەشی حەوتەم لەدەستوری رێكخراوی نەتەوەیەكگرتووەكان و، بەپێی بڕگە(2)ی ماددەی (13)ی دادگاكە كەیسەكە بخرێتە بەردەم داواكاری گشتی دادگاكەو، داواكاری گشتی رابسپێردرێت بۆ لێكۆڵینەوە لە كەیسەكە. ئەنجومەنی ئاسایش جینۆسادی دارفۆری بەم چەشنە چەسپاندوە.
سێیەم: ئەو هاوڵاتیانەی لە ریزەكانی داعشدان دەوڵەتەكانیان ئەندامن لە دادگای لاهای، بە پێی خاڵی دوو لە بڕگە دووی مادە(12)ی دادگاكە دەتوانن سكاڵایان لەسەر تۆمار بكەن لە دادگاو خودی دادگاكە توانای هەیە لێكۆڵینەوەیان لەگەڵ بكات و دادگاییان بكات.
هەروەها خودی ئەنجومەنی ئاسایشی نێودەوڵەتی دەتوانێت بەپێی بڕیارێكی تایبەت دادگایەك پێك بهێنێت بۆ تاوانی شەنگال لەدەرەوەی دادگای لاهای. لەنمونەی پێكهێنانی دادگای تاوانكاری نێودەوڵەتی لە یوگسلافیا ساڵی 1993.
پەرلەمانی هۆڵەنداو هەوڵی ناساندنی جینۆساید
هۆڵەندا یەكێكە لەو وڵاتانەی بایەخی هەیە بۆ پرسی جینۆسایدی كوردستان. هەموو كەسێكی چاودێر دەزانێت فرانس ڤان ئانرات بۆو لەبەر چی دادگایی كرا لەهۆڵەندا. ئەو بازرگانەی یارمەتی رژێمی سەدام حسێنی دابوو لە دابینكردنی چەكی كیمیایی. رۆڵی رێكخراوی چاك لەم كەیسەدا زۆر بەگەورەیی دەركەوت. هۆكارەكانی دادگاییكردنی ئانرات لە دانهاخ بۆچی بوو؟ بەپێی مادەی 15 لە یاسای تاوانی نێودەوڵەتی هەر كەسێك لەدەرەوەی هۆڵەندا تاوان ئەنجام بدات، یان شەراكەت لەتاواندا بكات. ئەوا دەتوانرێت لەناو هۆڵەندادا دادگایی بكرێت. ئانرات بە بەشداری لە تاوانی جەنگ سزا درا. چاودێران دادگاییكردنی ئانرات بە سەرەتای هەنگاوەكان بۆ بەفەرمی ناسینی جینۆسایدی گەلی كورد دەچوێنن. لەمانگی 9ساڵی 2014 وەفدێكی پەرلەمانی كوردستان كەپێكهاتبوون لە (سەرۆكی پەرلەمان د. یوسف محەمەد و سۆران عومەرو شێخ شامۆو د. سرود و شێخ شامۆو ئایدن مەعروف) سەردانی پەرلەمانی هۆڵەندایان كردوەو، سەرۆكی كوتلەكانی پەرلەمان و بەرپرسی لیژنەی پەیوەندیەكانی پەرلەمانیان دیوە. لەو دیدارەدا داوای كاركردنیان لەپەرلەمانی هۆڵەندی كردوە، كە جینۆسایدی گەلی كوردستان بەفەرمی بناسێنن. جەختیان لەگرنگی ناساندنی جینۆسایدی كوردستان كردوە، لەلایەن پەرلەمانی هۆڵەندیەوە. هەروەها رایانگەیاندوە كە دادگای لاهای لە پەرلەمانەوە نزیكە داوای ئەوە دەكەین ئەو تاوانە گەورەیەی دەرهەق بەگەلی كوردستان ئەنجامدراوە، كاری لەسەر بكەن. وەفدەكەی پەرلەمان بۆ هەمان مەبەست سەردانی وەزارەتی دەرەوەی هۆڵەندای كردوەو، لەگەڵ وەزیری دەرەوەدا جەخت لەسەر ئەو پرسەو پەیوەندیەكانی هەرێم و وڵاتی هۆڵەندا كراوەتەوە.
تاوانی شەنگال و دەوروبەری
كوردی ئێزیدی بە درێژایی مێژوو، تووشی جۆرەها زوڵم و كوشتارو سەركوتكردن هاتوون. لەپێش سەردەمی عوسمانیەكانەوە بۆ سەردەمی عوسمانیەكان ئەم زوڵمە بەردەوام دەبێت لەسەریان، تا سەردەمی دەسەڵاتی بەعس لە عیراق و دواترینیان كۆمەڵكوژیی و تاوانەكانی (داعش) دەوڵەتی ئیسلامی لە عیراق و شام بوو. رۆژی 3-8-2014 تۆمارێكی ترە لەمێژووی رەشی داگیركەرانی كوردستان و شۆڤێنیەتی عەرەبی. ئێزیدیەكان لەبەر كورد بوون و ئێزیدی بوون تووشی ئەو ماڵوێرانیی و كۆمەڵكوژیە هاتن. دیمەنەكانی شەنگال و چیای شەنگال، نابێت مرۆڤایەتی لەبیری بكات. رەهەندە مرۆڤایەتیەكەی دیمەنی ئەو هەموو پیرو مناڵ و ژن و كاڵانە هەموو لایەك دەبێت بخاتە بەردەم بەرپرسیارێتی یاسایی و ویژدانی.
ئاینی ئێزیدی لەناوچەكە بەشتی و، لە عیراق و توركیاو ئێران بە تایبەتی یەكێكە لەو ئاینانەی لەكۆنەوە دەركەوتووە. مێژووی دەركەوتنی ئەم ئاینە دەگەڕێتەوە بۆ سەردەمی سۆمەریەكان لە وڵاتی نێوان دوو رووبار (میزۆپۆتامیا). لەو مێژووەوە تا ئەم سەردەمە، لەبەردەم هەڕەشەی لەناوبردندان. تەنیا لەبەر كوردبوون لە رووی نەتەوەییەوەو، لە بەر ئێزیدی بوون لە رووی ئاینیەوە. مێژوونووسان جەخت لە كوردبوونی ئێزیدیەكان دەكەنەوە. دواترینیان كازم حەبیب نووسەری ناسراوی عیراقی جەخت دەكاتەوە لەوەی لەبەر ئەوەی ئێزیدیەكان بەشێكن لە گەلی كورد یان نەتەوەی كورد. هەروەها مونز ئەلفەزڵ نوسەرو روناكبیری عیراقی جەخت دەكاتەوە لەوەی بەهۆی كوردبوون و، هەستیاریی ناوچەی نیشتەجێبوونیانەوەو ئاینیانەوەو لەلایەن تەكفیریەكانەوە كراونەتە ئامانجی تاوانێكی گەورەی مەترسیداری وەك كۆمەڵكوژیی. ئەو جینایەتە لەئاستی نێودەوڵەتیدا بەتاوانی گەورەی دژ بە رەگەزی مرۆڤایەتی تۆمار كراوە. زوهێر كازم عەبود نووسەری دیاری عیراقی دەڵێت ئەو ناوچە خاوێنەی كە هەموو حكومەتە ناشرینەكانی عیراق دژیان بوون و، هەوڵی لەناوبردیان دەدا. دواینجار بەعەقڵێكی نەخۆشەوە داعش هەمان سیاسەتی رژێمە فاشیەكانی پیادەكردەوە لە دژی رەسەنترین مرۆڤەكانی ئەم ناوچەیە. لە بەعشیقەو شەنگال و بەحزانیەو گوندەكانی دەوروبەری. ئەم نوسەرە دەڵێت زەوی شانازی بە ئێزیدیەوە دەكات، لە جوانترین مرۆڤەكانی ئەم ناوچەیەن. داگیركردنی شەنگال و گوندەكانی دەوروبەری لە رۆژی 3-8 و رۆژانی دواتر لەلایەن داعشەوە، تاوانی گەورەی تێدا ئەنجامدرا. هەر لە بردنی سەدان كچ و ژن و دەستدرێژیكردنە سەریان. هێشتاش زۆرینەیان دەستبەسەرن و كڕین و فرۆشتنیان پێ‌ دەكرێت، لەناو گروپە جیاجیاكانی ئەو رێكخراوە تیرۆریستیەوە. كوشتنی بەسەدانی تر لە گەنج و پیرو منداڵ و بەكۆمەڵ خستنیانە ژێر خاكەوەو هەبوونی چەندین گۆڕی بەكۆمەڵ. ئاوارەبوونی دەیان هەزار لەخەڵكی مەدەنی بۆ چیای شەنگال و، گیانلەداستدانی دەیان منداڵ و پیر بەهۆی نەبوونی شیرو خۆراك و ئاوەوەو گەمارۆخواردنیان. ئاسەوارێكی گەورەی مرۆیی دروستكرد. لەم سۆنگەیەوە بەژمارەی یاسایی ئەندامانی پەرلەمانی كوردستان لە رۆژی 17-8-2014 پرۆژە بڕیاری( تاوانی شەنگال و دەوروبەری)مان پێشكەش بە سەرۆكایەتی پەرلەمان كرد. كە بە زوویی خوێندنەوەی یەكەمی بۆ بكرێت و، بخرێتە كارنامەی دانیشتنەكانی پەرلەمانەوە بەمەبەستی پەسەندكردنی و هەنگاوو نان بۆ چەند ئیجرائاتێكی یاسایی و مرۆیی و مەعنەوی. پاش چەند مانگێك لە رۆژی پێشكەشكردنی پرۆژە یاساكەشەوە. پەرلەمانی كوردستان دانیشتنێكی نائاسایی گرێدا، بۆ گفتوگۆكردن لەسەر رەوشی ئاوارەكان و ژنانی ئێزیدی. لەو دانیشتنەدا چەند راسپاردەیەك دەركرا، كە حكومەت و پەرلەمان كاری لەسەر بكەن. یەكێك لە راسپاردەكان بریتی بوو لە دەركردنی بڕیارێكی تایبەت بە تاوانی شەنگال. بەڵام هێشتا لەپەرلەمانی كوردستان ئەو پرۆژەیە نەبووەتە بڕیار. ئەمەش كەمتەرخەمی پەرلەمانی كوردستان دەردەخات بۆ بەپیرەوە هاتنی ئەو پرسە، وەك بە شێك لە بەجێهێنانی ئەركی یاسادانان لەو بارەوە. لەم بەشەدا دەقی پرۆژە بڕیارەكە دەخەینە روو، بۆ تێگەیشتنی تەواو لەناوەڕۆكی پرۆژەكەو مەبەستی ئەندامانی پەرلەمان لە هۆكاری دەركردنی ئەو بڕیارە.
پرۆژە بڕیاری بەفەرمی ناسینی جینۆسایدی (شەنگال)
مادەی یەكەم: ئەو تاوانانەی دەرهەق بە كوردانی ئێزیدی ئەنجامدراون لە شەنگال مەبەست لێی لەناوبردنی جەستەیی و بیۆلۆژیی و كەلتووریی و ئابووریی بووە.
مادەی دووەم: ئەو تاوانانەی تیرۆریستانی (داعش) دەوڵەتی بەناو ئیسلامی لە عیراق و شام، دەرهەق بە كوردانی ئێزیدی ئەنجامدراون بەپێی مادەی یەكەم بەجینۆساید هەژمار دەكرێت.
مادەی سێیەم: قوربانیەكانی جینۆسایدی شەنگال بەشەهید دادەنرێن بەپێی بڕگە (ب، ج) لە خاڵی پێنجەمی مادەی یەكەمی یاسای ژمارە(9) ی ساڵی 2007 یاسای ماف و ئیمتیازاتی شەهیدان و قوربانیانی جینۆسایدو مامەڵەیان بۆ دەكرێت.
مادەی چوارەم: كەسوكاری شەهیدو قوربانیانی جینۆسایدی شەنگال مافی دارایی و موستەحەقاتیان دەدرێتێ‌ بەپێی یاسای ماف و ئیمتیازاتی شەهیدان و قوربانیانی جینۆساید.
مادەی پێنجەم: پێویستە حكومەتی هەرێمی كوردستان رێوشوێنی پێویست بگرێتەبەرو كار بكات بۆ دۆزینەوەو هێنانەوەی ئەو ژن و مێرد مناڵانەی دوای جیاكردنەوە براون یان ون كراون.
مادەی شەشەم: پێویستە وەزارەتی شەهیدان و كاروباری ئەنفالكراوان رێنمایی پێویست بۆ ئاسانكاریی جێبەجێكردنی حوكمەكانی ئەم بڕیارە دەربچوێنێ‌.
مادەی حەوتەم: دەبێ‌ ئەنجومەنی وەزیران و لایەنە پەیوەندیدارەكان حوكمەكانی ئەم بڕیارە جێبەجێ‌ بكەن.
مادەی هەشتەم: ئەم بڕیارە لە رۆژی دەرچونیەوە كاری پێدەكرێ‌ و لە رۆژنامەی فەرمی (وەقایعی كوردستان) بڵاو دەكرێتەوە.
هۆكارە پێویستەكان
لەبەر ئەوەی ئەو تاوانانەی لە ئەنجامی داگیركردنی شەنگال لە كوشتن و ئاوارەكردن و جیاكردنەوەی كوردانی سیڤیلی یەزیدی ئەنجامدراون.مەبەست لێیان لەناوبردن و كۆمەڵكوشتن بووەو بەهەزاران كەس ئاوارە بوون و سەدان كەس شەهیدكراون. لەپێناو كار ئاسانی بۆ ئەوەی جیهان ئەم كۆمەڵكوژیە بەفەرمی بناسێنێت. هەروەها بەپشت بەستن بە پێناسەو پێوەرە نێودەوڵەتیەكانی جینۆسایدو رێكەوتننامەی كۆمەڵەی گشتی نەتەوە یەكگرتوەكان بۆ جینۆساید، بەم بڕیارە تاوانی شەنگال بەجینۆساید ناسێنرا..
چارەنووسی ئاشووری و ئێزیدیەكان لە شاڵاوی ئەنفالدا
شاڵاوەكانی ئەنفالی ساڵی 1988 كە بەهەشت قۆناغی یەك لەدوای یەك ئەنجامدران، هەموو ناوچەكانی كوردستانی گرتەوە. نەخشەی ئەنفال بە جۆرێك داڕێژرابوو لەلایەن رژێمی بەعسی عیراقیەوە، تەواوی شادەماری ژیان لەكوردستاندا بپچڕێنێت. بەخوێندنەوەیەكی خێرای نەخشەكانی هەر هەشت قۆناغەكانی ئەنفال كە قۆناغی یەكەمی لە 22-2-1988 دەست پێ‌ دەكات و، بە كۆتا قۆناغ كە قۆناغی هەشتەمی ئەنفال لە 25-8-دەستپێدەكات و لە 6-9-1988 كۆتایی دێت. گەلی كوردو شۆڕشەكەی بە شێوەیەكی سەرەكی كراوەتە ئامانجی لەناوبردن، بەڵام ئەم پەلاماردانانە پێكهاتە نەتەوەیی و ئاینیەكانی تریشی گرتۆتەوە. ئاشوری و مەسیحی و كاكەیی و ئێزیدیەكانیش، بەر ئەو شاڵاوە كەوتوون. وەك چۆن لەمێژووی پەلامارو كۆمەڵكوژیەكانی داگیركەرانی كوردستان و شۆڤێنی و تەكفیریەكاندا، هەمیشە كوردو ئاشوری و مەسیحی و ئێزیدی زەردەشتیو موسڵمان و كاكەیی و پێكهاتەكانی تر پێكەوە كراونەتە ئامانجی دژ بەمرۆڤانەی داگیركەران. ئاوەهاش رژێمی بەعس دەستی لە پێكهاتەكانی گەلی كوردستان نەپاراستووە.
وەك دەبینین بەتایبەتی لەناوچەی بادینان و پارێزگای دهۆك چەند گوندێكی كە دانیشتوانەكەی مەسیحی بوون یان ئێزیدی بوون، بەر پەلاماری ئەنفال كەوتوون. لەوانە گوندەكانی ( كوند كوسا لەناوچەی دۆسكی لەدهۆك، داودیە، مانكیش، لیفو، بیدیال، جلك، باز لەبەرواری باڵا، كانی بیلاف لەبەرواری باڵا، دركنی لە ئامیدی، ویلا لەنیروا دهۆك، قارو، باش،دوری، موسكا،شرانش، ئاتوش لە عەقرە ناوچەی نەینەوا،)
چەند لیستێكی ناو لەبەردەستدان كە ژمارەی ئەو خێزانە ئێزیدیانەیان تیا تۆماركراوە كە بەر شاڵاوەكانی ئەنفال كەتوون لە ساڵی 1988دا لێرەدا ناوی ئەو گوندانە ئاماژە پێدەدەین ( كۆمەڵگای خانكی لە قەزای سمیل، كۆمەڵگای شاریا، گوندی بەحزانی لە ناحیەی بەعشیقە، گوندی خەتا كەبیر لەقەزای تلكیف، گوندی دوغات و گوندی بوزان و گوندی خورزان و كرسافەو بیوسی سەرو لەقەزای شێخان داكاو لە قەزای تلكیف، گوندی باعزرەو ئیسیان و گوندی محمع جزیرە).
لە پرسی بەدونیاناساندنی ئەنفال و جینۆسایدی كوردو گەلی كوردستاندا، زۆر گرنگە نەخشەی قوربانیان و تاوانەكان وەك خۆیان روون بكرێنەوە. بۆ نمونە قوربانیانی ئاشوری و مەسیحی و ئێزیدیەكان راستە بە ژمارە كەمترن لە قوربانیانی كوردە موسڵمانەكان. بەڵام ئەوانیش بەشێك بوونە لە پیلانی رەشی بەعس بۆ لەناوبردنیان. رۆمیۆ هەكاری ئەندامی پێشووتری پەرلەمانی كوردستان، لە كتێبی قوربانیانی شاڵاوەكانی ئەنفال لە مەسیحی و ئێزیدیەكان دەڵێت: لە ئەنفالی ساڵی 1988دا، بەسەدان خێزانی ئاشوری راگوێزران و گوندەكانیان وێرانكران و لەگەڵ زەویدا تەختكران. تا ئێستا چارەنووسی سەدان ئاشووری هاوشێوەی ئێزیدیەكان نادیارە. نیزامی حوكم لە عیراق ئەو سەردەمە، هیچ جیاوازیەكی نەدەكرد لەنێوان كوردو ئاشوریدا سەرەڕای جیاوازی ناسنامەیان).
لەم رووەوە گرنگە لەتۆماری یاساو بڕیاری پەرلەمانی كوردستاندا، بڕیاری تایبەت بە تاوانی دەرهەق بەم پێكهاتانە هەبێت.
بەرپرسیارێتی پەرلەمان لەجینۆسایدی ئەرمەندا
كۆمەڵكوژی ئەرمەنیەكان دەگەڕێتەوە بۆ سەردەمی هەڵگیرسانی جەنگی یەكەمی جیهانی و، ساتەوەختی كۆتاییهاتنیدا. خەلافەتی عوسمانی ئەوسا ئەنجامدەری ئەو تاوانە دەگمەنەی مێژووی مرۆڤایەتیبوون. تاوانەكە ناسراوە بە ( كۆمەڵكوژیی ئەرمەن، سووتاندنی ئەرمەن، لەناوبردنی ئەرمەنەكان) لێكۆڵەران ژمارەی قوربانیەكان مەزەندە دەكەن بە (یەك ملیۆن بۆ یەك ملیۆن و نیو) مرۆڤ.
تاوانی سەر ئەرمەنەكان وەك پێی ناسراوە، بە یەكەم تاوانی جینۆساید دەژمێردرێت، لەمێژووی هاوچەرخدا. شارەزایان ئاماژە بەوە دەكەن كە شێوازو رێوشوێنە مەنهەجیەكانی ئەنجامدانی تاوانەكە بەمەبەستی لەناوبردنی ئەرمەنەكان بووە. جینۆسایدی ئەرمەنەكان بە دووەم تاوانی جینۆساید دێتە هەژماركردن لەدوای تاوانی (هۆلۆكۆست). لەدوای ئەو دوو تاوانە، دەستەواژەی (كۆمەڵكوژیی_ جینۆساید). بەشێوازە زانستیەكەی بەكارهێنرا بۆ ناساندنی جۆری تاوانەكە. زاراوەی (genocide) لەرووی ماناوە وەرگیڕدراوە بە كۆمەڵكوژیی لە رووی لەفزیەوە، كەلە خۆیدا بەمانای فەوتاندنی تاقمێك لە مرۆڤ یان لەناوبردنی رەگەزێكی مرۆڤ دێت.
(روفائیل لیمكین) بیرمەندی بە رەچەڵەك پۆڵۆنی كەلە كۆتایی جەنگی جیهانی دووەمدا وەك راوێژكاری وەزارەتی بەرگری ئەمریكی كاری دەكرد. یەكەم كەس بووە دەستەواژەی جینۆسایدی بۆ كۆمەڵكوژیی داهێنا. هەر ئەویش بوو ناوی كۆمەڵكوژیی بە (تاوانی تاوانەكان) ناونا.
ئەم نوسەرو بیرمەندە لەوتارێكیدا بەناوی crime of genocide كەلەساڵی 1946 لە گۆڤاری (یاسای نێودەوڵەتی)دا بڵاو بۆتەوە. وەسفی كۆمەڵكوژیی كردوە بەجۆرێك كە: هەر كەسێك بەشداری بكات یان دەستی هەبێت لە لەناوبردنی گروپێك، بەهۆی ئینتمای نیشتمانییەوە بێت یان بەهۆكاری رەگەز یان زمان یان ئایین، یاخود هەوڵی لاوازكردنیان بدات یان دەستدرێژی بكاتە سەر ژیان و سەربەستی و موڵكدارییان. ئەم كارانەش بە ئەنجامدانی تاوانی كۆمەڵكوژیی لەقەڵەم دەدرێت.
24ی نیسانی هەموو ساڵێك بە رۆژی قوربانیانی ئەرمەن دانراوە. ئەم تاوانە تاوەكو ئێستا بیست دەوڵەتی دونیا دانیان پێدا ناوەو ناساندویانە.
بۆ یەكەم جار لەپەرلەمانی كوردستان هەوڵێكی ئاشكراو چوارچێوەدار هەیە، بۆ بەفەرمی ناساندنی جینۆسایدی ئەرمەن. ئەویش لە دوو رێگەوە:_
یەكەم: لە رێگەی پرۆژە بڕیارێكەوە كە لەلایەن (41) ئەندامی پەرلەمانی كوردستانەوە ئامادەكراوە، كە پەرلەمانتاری ئەرمەنی (ئێروانێت نیسان) ئامادەی كردوەو بەندەش یەكێكم لەوانەی واژۆم كردوە.
دووەم: لە رێگەی یاداشتێكەوە بەپێی پەیڕەوی ناوخۆی پەرلەمان بەندە، بیرۆكەی بەفەرمی ناساندنی جینۆسایدی ئەرمەنەكانم خستە بەردەمی پەرلەمانی كوردستان. كە بەبۆنەی ساڵیادی قوربانیانی ئەرمەندا كە دەكاتە 24-4-2015 لەپەرلەمانی بخوێنرێتەوەو، بكرێتە هەڵوێستی پەرلەمان. وەك پرسی ناساندنی جینۆسایدی ئەرمەن. بەڵام بەبیانووی هەستیاریی بارودۆخەكەو مەترسی لەناوچوونی پەیوەندیەكانی هەرێم لەگەڵ دەوڵەتی توركیا بیرۆكەكە كاری پێنەكرا.
بێگومان چارەنووسی پرۆژە بڕیارەكەش بەهەمان چارەنووسی بیرۆكەكە بەهەمان بیانووەوە پشتگۆێ‌ خرا.
دیارە حكومەتەكانی توركیا هەموو هەوڵێكیان ئەوەیە پرسی بەدونیا ناساندنی جینۆسایدی ئەرمەن پەكبخەن، چونكە بۆ ناوبانگی دەوڵەتەكە لەلایەك و، ئیلتزامە قانونی و ئیلتزامە مادیەكانی دوای ناساندن لەلایەكی ترەوە، كاریگەری راستەوخۆی لەسەر خواستە ئایندەییەكانی توركیا دەبێت. بە تایبەتی بە ئاراستەی چوونە ناو بازنەی یەكێتی ئەوروپا. هەروەها كردنەوەی دەرگای جینۆسایدی ئەرمەن بەم ئاراستەیە بێگومان كۆمەڵكوژییەكانی تری سەردەمی دەوڵەتی عوسمانی و، دواتریش سەردەمی كەمال ئەتاتورك و حكومەتەكانی تری توركیا دەكاتەوە.
ئەمەش دەقی یاداشتەكەیە:
بەڕێز سەرۆكایەتی پەرلەمانی كوردستان
بابەت/ پرسی بەفەرمی ناساندنی جینۆسایدی گەلی ئەرمەن لەپەرلەمانی كوردستان
سەدەی بیستەم سەدەی زنجیرەیەك جینۆسایدو كۆمەڵكوژیە، لەلایەن دەوڵەتانی ناوچەكەوە. گەلی ئەرمەن وەك گەلی كوردو بەشێك لە گەلانی تر، رووبەڕووی شاڵاوی لەناوبردن بۆتەوە. رووداوەكانی ساڵی 1915 و هەوڵەكانی لەناو بردنی گەلی ئەرمەن و، نزیكەی ملێۆنێك و زیاتر قوربانی لەسەردەستی دەوڵەتی عوسمانی. بەشێكن لەمێژوویەكی تاریكی مرۆڤایەتی و، رۆژهەڵاتی ناوەڕاست. هاوشێوەی ئەنفال و كیمیابارانی هەڵەبجەو بێسەروشوێنكردنی بارزانیەكان و، راگواستنی فەیلیەكان و، تاوانی پاكتاوی رەگەزیی و تەعریبكردنی كوردو توركمان و كلدۆئاشور لەناوچە كوردستانیەكان. كە دەوڵەتی عیراق لەسەدەی رابردوودا دەرهەق بەخەڵكی كوردستانی ئەنجام داوە. 24-4- رۆژی جینۆسایدی گەلی ئەرمەنەو، ئەمساڵ 2015 سەدەیەك تێپەڕ دەبێت بەسەر ئەو تاوانەدا. بەپێویستی دەزانین پەرلەمانی كوردستان وەك پەرلەمانی گەلێكی جینۆسایدكراوو هاوژان. دەستپێشخەر بێت لەناساندنی جینۆسایدی گەلی ئەرمەن. ئەم هەڵوێستەی پەرلەمانی كوردستان ئەگەر كرا، بەشێك دەبێت لە راپەڕاندنی ئەركی مرۆڤانەو هەوڵی بەرەنگاربوونەوەی جینۆسایدو مەحكومكردنی پێشێلكاریە ترسناكەكانی مافی مرۆڤ. لەرێگەی ئەم بیرۆكەیەوە داواكارم ئەم پەڕاوە بخرێتە بەردەستی ئەندامانی پەرلەمانی كوردستان و، وەك هەڵوێستنامەیەك دەنگی بدرێتێ‌. بۆ ئەوەی گەلی كوردستان لە رێگەی پەرلەمانی كوردستانەوە دەستپیشخەر بێت لە ناساندنی جینۆسایدی گەلی ئەرمەن لە ئاستی ناوچەكەدا. ئەم هەنگاوەی پەرلەمانی كورستان لەبەرامبەردا كاریگەری و هاوسۆزیی دروست دەكات بۆ ناساندی جینۆسایدی گەلی كورد لە ئاستی نێودەوڵەتیدا..
سالار مەحمود
ئەندامی پەرلەمانی كوردستان
24-4-2015
لێپێچینەوەی یاسایی بۆ ئەنجامدەرانی تاوانی جینۆساید
دوای چاوەڕوانیەكی زۆر و هەوڵێكی زۆر، دواجار و لە رۆژی 21-8-2006دا دادگای باڵای تاوانەكانی عیراق بانگی هەردوو تاوانبار سەدام حسێن و عەلی حەسەن مەجید و چەند تۆمەتبارێكی تری كرد. بۆ بەردەم دادگا. ئەم رێوشوێنە یاساییەو لە شاری بەغدادا، وەك یەكەم هەنگاوی كارەكی دەژمێردرێت. لە بابەتی لێپێچینەوەی یاسایی لە تۆمەتبارو تاوانبارانی دۆسیەی جینۆسایدی گەلی كوردستان. كاردانەوە جیهانی و ناوخۆیی و ناوچەییەكانی ئەم رووداوە زۆر بوون. چونكە لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاست و گەورەترین دیكتاتۆری مێژووی هاوچەرخ ببرێتە بەردەم دادگاو، بە راستەوخۆیی لەكەناڵەكانی راگەیاندنەوە پیشان بدرێت كەم نەبوو. لێپێچینەوەیەكی پشت بەستوو بەهێزی دیكۆمێنت و بەڵگەو شایەتحاڵی زۆر، بە داواكاریی گشتی بەهێز و پارێزەری كارامە. دانیشتنەكانی دادگا زۆریان خایاند لەبەر هەبوونی تۆمەتباران و پێویستی لێكۆڵینەوە لەگەڵیان. بەڵام ئاكام دادگای باڵای تاوانەكان بڕیاری دا، بەلەسێدارەدانی سەدام حسێن و عەلی كیمیایی بەتۆمەتی ئەنجامدانی كۆمەڵكوژیی و تاوانی دژ بە مرۆڤایەتی. سوڵتان هاشم وەزیری بەرگری رژێم بە سزای لەسێدارەدان. حسێن رەشید تكریتی بەلەسێدارەدان. فرحان متلگ جبوری بەرپرسی ئیستخباراتی سەربازی عیراقی بە سجنی هەتاهەتایی.سابر دووری بەرپرسی موخابەراتی عیراقی، بە سجنی هەتاهەتایی. تاهر تۆفیق عانی پارێزگاری پێشووی موسل ئازادكرا. لە سزادانی ئەو تاوانبارانە گرنگتر چەسپاندنی تاوانەكە بوو بەجینۆساید، هەروەها لەناو لیستی تۆمەتبارانی تردا دادگا داوای ناوی 258 كەسی تری كردوە لە تۆمەتبارن بەو كەیسە. كە كوردن و مستەشاو سەرۆك جاش بوونە. ئەم مەلەفە هێشتا بەكراوەیی ماوەتەوەو، حكومەتی هەرێمی كوردستان كاری نەكردوە بۆ بردنی ئەو كەسانە بۆ بەردەم دادگا كە داواكراون. ساڵانە لەیادی قوربانیانی ئەنفالدا، ئەم داوایە لەلایەن خەڵكی كوردستانەوە ئاراستەی پەرلەمان و حكومەتی هەرێم دەكرێت، بەڵام هێشتا كاری پێنەكراوەو بەدەنگەوە هاتن نەبووە. لەخولی سێیەمی پەرلەمانی كوردستان و لەخولی چوارەمیشدا ئەو داوایەمان بەفەرمی داوەتە سەرۆكایەتی پەرلەمان
ئەمەش دەقی دوایین یاداشتە كە دراوەتە پەرلەمان بۆ ئەو مەبەستە:
بەڕێز سەرۆكایەتی پەرلەمانی كوردستان
بابەت/ كەیسی تۆمەتبارانی دۆسیەی ئەنفال
لەچوارچێوەی بڕیاری دادگای باڵای تاوانەكانی عیراق لەدۆسیەی ئەنفالدا لیستی423 كەس راگەیەنرا. كە 258 تۆمەتباریان لە كوردستانن. ئەوانیش بریتین لەمستەشارو فەرماندەی فەوجی جاش. بۆ چەسپاندنی سەروەریی یاساو دادگا پێویست بوو دەمودەست حكومەتی هەرێمی كوردستان ئەم تۆمەتبارانەی رەوانەی بەردەم دادگا بكردایە. بەڵام هەموو ساڵێك و لەساڵڕۆژی ئەنفالداو بەتایبەتی لە 14-4ی هەموو ساڵێك كەسوكاری قوربانیانی ئەنفال لە ریزبەندی داواكاریەكانیان و، لە گوتاری سیاسیشدا جەخت دەكرێتەوە كە ” پێویستە تۆمەتباران بدرێنە دادگا” بەڵام بەداخەوە ئەمە نەكراوە.لەبەر ئەوەی تاوانی ئەنفال جینۆسایدەو تاوانێكی گەورەو مەترسیداری نێودەوڵەتیە. بەپێی یاسای نێودەوڵەتی و یاسای نیشتمانی و دەستوری عیراق و رێكەوتننامە نێودەوڵەتیەكانی تایبەت بە تاوانی جینۆساید و كۆمەڵكوژیی، لەو جۆرە تاوانە نێودەوڵەتیانە بەهیچ جۆرێك تۆمەتبارو تاوانبارانی بواری لێخۆشبوونیان بۆ نییە. ئەو حوكمانەشی لە دژیان دەرچوە لەدادگادا دەبێت وەك خۆی جێبەجێ‌ بكرێت.ئەم كەیسە لەهەرێمی كوردستاندا لەگەرمیانەوە دەستی پێكرد، دوای ئەوەی لەلایەن دادوەری دادگای بەرای شاری كفری چەند تۆمەتبارێك رووبەڕووی دادگا كرانەوەو تەوقیف كران. بەڵام پاش ماوەیەك دادوەرەكە گواسترایەوە بۆ دادگای بەرایی شاری ئامێدی! ئەمەش نیگەرانی كەسوكاری ئەنفال و رێكخراوەكانی كۆمەڵی مەدەنی تایبەت بە جینۆسایدو داكۆكیكردن لە قوربانیانی لێكەوتۆتەوە. داواكارم پەرلەمانی كوردستان لەم كەیسەدا بكەوێتە گفتوگۆ لەگەڵ ئەنجومەنی دادوەریی سەبارەت بە كەیسی تۆمەتبارانی ئەنفال بەگشتی و، هۆكاری سزادانی دادوەرەكەی شاری كفری و كەمتەرخەمی كردنیش لە راپێچ نەكردنی تۆمەتبارانی ئەنفال بۆ بەردەم دادگا. لەم رووەوە هەردوو دەسەڵاتی یاسادانان و دەسەڵاتی دادوەریی پێكەوە، دەسەڵاتی جێبەجێكردن ئیلزام بكەن، بە جێبەجێكردنی بڕیاری دادگای باڵای تاوانەكان لەدۆسیەی ئەنفالدا.
سالار مەحمود
ئەندامی پەرلەمانی كوردستان
28-4-2015
رۆژئاوای كوردستان و كۆبانی لەپەرلەمانی كوردستانەوە
پەرلەمانی كوردستان كەمتازۆر توانی لە هەمبەر بە رووداوەكانی رۆژئاوای كوردستان هەنگاوی یاسایی گرنگ بهاوێت و، گوزارشت لەهەڵوێستی گەلی باشوور بكات. هەرچەندە سەرۆكایەتیەكەی كەمتر لەم رووەوە رۆڵی بینی، بەتایبەتی لە پرسی بەفەرمی ناسینی هەرێمی رۆژئاوای كوردستان. پەرلەمانتاران دەستپێشخەرو مكوڕ بوون لەسەر پرس و، هەڵوێست و بڕیارەكان. لە رۆژی 28-6-2015 بە ژمارەی یاسایی ئەندامانی پەرلەمانی كوردستان و بە پێی مادە(6) لەپەیڕەوی ناوخۆی پەرلەمان، كە یەك لەسەر چواری ئەندامان دەتوانن داوای دانیشتنی نائاسایی پەرلەمان بكەن. بەمەبەستی گفتوگۆكردنی دۆخێك كەبۆی داواكراوە. داوای دانیشتنی نائاسایی كرا، سەبارەت بە دۆخی رۆژئاوای كوردستان بەگشتی و مەترسیەكانی سەر شاری كۆبانێ‌ بەتایبەتی.
رۆژی 30 حوزەیرانی 2015 پەرلەمان دانیشتنەكەی سازدا. بەڵام بەبێ‌ ئاكام و بێ‌ بڕیارو راسپاردە. ئەمەش لە ئەنجامی خراپ مامەڵە لە ئیدارەدانی دانیشتن و گفتوگۆكە. چونكە بەپێی پەیڕەو مادام ناونرابوو گفتوگۆ لەسەر رەوشی كۆبانی و رۆژئاوا دەبوو قسەكردن بەرتەسك نەكرێتەوە بۆ فراكسیۆنەكان و، لەناو فراكسیۆنەكانیشدا بۆ یەك كەس. واتە هەر فراكسیۆنێك یەك كەس قسە بكات. چونكە بنەمای پێشكەشكردنی داخوازیەكەی ئێمە بۆ دانیشتنەكە، مەبەست لێی راسپاردنی حكومەت و پەرلەمان بوو بۆ راپەڕاندنی كۆمەڵێك ئەركی هەنووكەیی و دوور خایەنیش. ئەوەی مەبەستبوو بەدیبێت لەو دانیشتنە لەچەند خاڵێكدا دەیخەمە روو. هەرچەندە وەك پرەنسیپ دانیشتنەكە نوێكردنەوەی هەڵوێستی پەرلەمان و سەرۆكایەتیەكەی بوو بەرامبەر بە رۆژئاوا لەم لایەنەوە كارێكی باشكرا.
یەكەم: لە دوایین راپۆرتی نەتەوە یەكگرتووەكاندا هاتووە (12) ملیۆن هاوڵاتی سوریا پێویستیان بەهاوكاری مرۆییە. لەوانە(5) ملێونیان منداڵن. ئەمە جگەلەوەی (150) هەزار كەس بارمتەن لەلای داعش. ئەم ئامارانە لەزاری بانكیمۆنەوە راگەیەنراو لە راپۆرتی گشتی نەتەوەیەكگرتووەكانیشدا بە وردی هاتووە. ئەركی دابینكردنی پێداویستی بەشێك لەو ئاوارانە كەوتۆتە ئەستۆی حكومەتی هەرێم و ئاوارەكان لێرە ئیدارە دەدرێن. پێویستە پەیام بدرێتە نەتەوە یەكگرتووەكان لەلایەن پەرلەمانی كوردستانەوە بۆ زیاتر بەهاناوە هاتنی ئەو ئاوارانەی لە باشووری كوردستانن. یان هەرێم بكرێتە دەروازەیەكی گرنگی بەهاناوەچوونی رۆژئاوا لە رووی هاوكاری مرۆیی و بوارەكانی ترەوە لە رێگەی هەردوو مەرزی سمێڵكاو رەبیعەوە.
دووەم: راسپاردنی كۆمەڵی نێودەوڵەتی بە پابەندبوون بە رێكەوتننامە نێودەوڵەتیەكانی دژی تاوان. هەروەها قەدەغەكردنی رووبەڕووبونەوەی زیاتری هەڕەشەی كۆمەڵكوژیی و، رەشەكوژیی لەسەر خەڵكی سڤیل، وەك ئەوەی لەكۆبانی لەنێوان رۆژانی 25 بۆ 28-6 -2015 لەسەر دەستی داعش روویدا.
سێیەم: زیندوو راگرتنی بڕیاری ژمارە (28)ی رۆژی 22-10-2014 تایبەت بە ناردنی هێزی پێشەمەرگەی كوردستان بۆ پارێزگاری لە كۆبانێ‌ و، هاوكاریكردنی شەرڤانان. چونكە لەهەر دۆخێكدا كە پێویست بكاتن بە پشت بەستن بە بڕیاری پەرلەمانی كوردستان، جارێكی تر هێزی پشتیوانی پێشمەرگە بنێردرێتە رۆژئاوا بۆ هاوكاركردنی رۆژئاوا. بەتایبەتیش دوای ئەوەی فشارەكانی توركیاو هەڕەشەی ناردنی هێزی سەربازی بە قوڵایی 100 كیلۆمەتر بۆ ناو خاكی سوریا لە رۆژئاواوە دەركەوتوون. ئەمە هەڕەشەو مەترسیەكی نوێیە لەسەر ئەزموونەكەو پشتیوانییە بۆ داعش.
چوارەم: بەپێی بڕیاری ژمارە(24) لە رۆژی 15-10-2014ی پەرلەمانی كوردستان، كە تایبەتە بە بەفەرمی ناسینی هەرێمی رۆژئاوا لەلایەك و، ئیلزامكردنی حكومەت بەهاوكاری دارایی پێشكەشكردن بۆ رۆژئاوا بەپێی توانا، جەختی لێبكرێتەوە. بەفەرمی ناسین بەمانا یاساییەكەی مامەڵەكردن لەگەڵ ئەو ئەزموونەو كردنەوەی دەرگای جۆراوجۆری پەیوەندی بەمەبەستی سەركەوتن و، دەربازبوون بەسەر لەمپەرەكانیدا. ئەم بڕیارە بایەخی گەورەی هەیە وەك بنەمای گرێدانی پەیوەندی بەهێز لەنێوان هەردوو هەرێمی كوردستاندا كاری لەسەر بكرێت.
پێنجەم: لیژنەی پەیوەندیەكانی پەرلەمان رابسپێردرێت بۆ سەردانیكردنی نوێنەرو كونسوڵخانەو نوسینگەی وڵاتان لەهەولێر. بەمەبەستی پیشاندانی مەترسیەكانی سەر رۆژئاواو، كاریگەریان لەسەر باشووری كوردستان. هاندانی ئەو وڵاتانە بۆ هاوكاری خێرای رۆژئاوا لە چوارچێوەی بەرنامەی رووبەڕوو بونەوەی تیرۆردا. هەروەها رێگەگرتن لە دەستوەردانی توركیا لە كاروباری رۆژئاواو چیدی پشتگیری نەكردنی داعش.
شەشەم: وەفدێكی پەرلەمانی كوردستان جارێكی تر بەفەرمی سەردانی رۆژئاوای كوردستان بكات، دیدار بكات لەگەڵ ئەنجومەنی كانتۆنەكانی عفرین و جەزیرەو كۆبانێ‌. بەمەبەستی هەماهەنگی و زەمینەسازیی بۆ بەرنامەی هاوبەش و، كردنی بەیاساو بڕیار لەنێوان هەرێمی كوردستان و رۆژئاوا. هەروەها تۆماركردنی ئەو دۆخە نوێیەی كانتۆنی كۆبانێ‌ و گەیاندنی دیمەنی كاولكاریی و ئەو رەشەكوژیەی كە جارێكی تر ئەنجامدرا بۆ ناوەندە نێودەوڵەتیەكان.
حەوتەم: حكومەتی هەرێم را بسپێردرێت بە ئاسانكاری زیاتر بۆ هاوڵاتیانی هەردوو هەرێم لەسەر سنوور. بۆ توندوتۆڵكردنی زیاتری پردی پەیوەندی نێوان هەردوو لا.
هەشتەم: حكومەتی هەرێم رێكەوتنی ئابوری ببەستێت لەنیۆن هەردوو لادا، لەبوارەكانی كشتوكاڵ و گەشتوگوزارو نەوت. ئەم سێ‌ سێكتەرە بۆ هەرێم گرنگ و پێویستەو، دەرفەتیشە بۆ رۆژئاوی كوردستان. بۆ نمونە گەنجی رۆژئاوا لەبواری خزمەتی گەشتیاریدا شارەزان، دەكرێت هەرێم لەم رووەوە پشت ببەستێت بەتوانای ئەمان لە جیاتی خەڵكی بیانی.
نۆیەم : پەرلەمانی كوردستان بڕیاری دەركردوە ژمارە(37) لەساڵی 2005 بۆ ئیزن دانی سوپای توركیا لەناو خاكی هەرێمی كوردستان، پێویستە پەرلەمان جەخت بكاتەوە لە حكومەت ئەو بڕیارە جێبەجێ‌ بكەن. لەسەر پەرلەمانیشە چاودێری جێبەجێكردنی بڕیارەكانی بێت. بەڵام ئەم بڕیارەی پەرلەمان كاری پێنەكراوەو، هێشتا سەربازگەی سوپای توركیا لەناو خاكی هەرێمدان لە سنوری بامەڕنێ‌ و چەند جێیەكی تری سنوری پارێزگای دهۆك.
دەقی ئەو بڕیارە هێشتا لە سایتی پەرلەمانی كوردستاندا بوونی نییە!
دەیەم: پرۆژە بڕیاری بەشداریكردن لە ئاوەدانكردنەوەی كۆبانێ‌ لەلایەن ژمارەی یاسایی ئەندامانی پەرلەمانەوە پێشكەش كراوە، بەداخەوە هێشتا ئەو پرۆژەیە بەهەند وەرنەگیراوە لەلایەن پەرلەمانەوە. هەرچەندە دەزانین دۆخی دارایی هەرێم چەندو چۆنە. بەڵام لەپاڵ ئەو هەڵمەتە جیهانیەی بۆ ئاوەدانكردنەوەی كۆبانێ‌ دەكرێت بە رەمزیش بێت، پێویستە حكومەت و پەرلەمانی كوردستان لەمەشدا هاوبەشی بكەن. بەتایبەتیش دوای سەردانیكردنی وەفدێكی لیژنەی كۆمەڵی مەدەنی لە پەرلەمانی كوردستان بۆ رۆژئاوای كوردستان و چوونە ناو كۆبانێ‌ لە 13-2-2015 وەك یەكەم وەفدی فەرمی لەدوای ئازادبوونی تەواوەتی كۆبانێ‌ لە مەترسی تیرۆریستانی داعش. لە ناو سەنتەری شاری كۆبانێ‌ رامانگەیاند، وەك چۆن هەرێمی كوردستان بەشداریكردوە لە پشتیوانی نەكەوتنی كۆبانێ‌، ئاوەهاش لە ئاوەدانكردنەوەیدا بەشدار دەبین. هەر لەو سۆنگەیەوە پرۆژە بڕیاری بەشداریكردن لە ئاوەدانكردنەوەی كۆبانێمان پێشكەشی پەرلەمان كردوەو، تا ئێستا كاری پێنەكراوە.
ئەم خاڵانەی سەرەوە پێویستە وەك راسپاردە مامەڵەیان لەگەڵ بكرێت و حكومەت و پەرلەمان لەبەرامبەر بە رۆژئاوادا وەك ئەركی نیشتمانی و نەتەوەیی و سیاسی ئەنجامی بدەن.
رێكاری یاسایی سەبارەت گۆڕی بەكۆمەڵ
لەهەرێمی كوردستاندا هێشتا یاسایەكی بەركار نییە، بۆ كاروباری گۆڕە بەكۆمەڵەكان. پەرلەمانی كوردستان بۆ ئەم پرسە دەبوو بە یاسایەكی تایبەت، مامەڵەی لەگەڵ ئەم پرسە گرنگەدا بكردایە. بەڵام تائەم ساتەوەختە هیچ پرۆژە یاسایەكی تایبەت نییە، كە حكومەتی هەرێمی كوردستان بەپێی ئەو یاسایە كاری لەسەر بكات بۆ پشكنین و، دۆزینەوەو هەڵدانەوەی گۆڕە بەكۆمەڵەكان. دیارە لەهەرێمی كوردستاندا چەندین گۆڕی بەكۆمەڵ ناوەناوە دەدۆزرێنەوە لە نمونەی گۆڕەكانی هەڵەبجەی شەهید، كە لەم ساڵانەی دوایدا دۆزرانەوە. یان ئەو گۆڕانەی لەناوچەی خانەقین و دووزخورماتوو دۆزرانەوە. ئەم گۆڕانە لە ئەنجامی تاوانەكانی رژێمی بەعس لەكوردستان ئەنجامی دراون و هەیە.
لە عیراقدا یاسایەكی تایبەت بە پاراستنی گۆڕە بەكۆمەڵەكان هەیە، یاسای ژمارە (5)ی ساڵی 2006 دەركراوەو ساڵی 2014 هەمواری یەكەمی بۆكراوە. بەناوی (یاسای پاراستنی گۆڕە بەكۆمەڵەكان). لەم یاسایەدا بەپێی مادەی (دوو) بڕگەی یەكەم و، مادەی (سێ‌) بڕگەی یەكەم و، مادەی (شەش) وەزارەتی مافی مرۆڤی عیراقی بەرپرسیار كراوە. بە پرسی گەڕان و پشكنین و دۆزینەوەو هەڵدانەوەی گۆڕە بەكۆمەڵەكان. بەهاوكاری (جهات المختصە) بەڵام لە وردكردنەوەیدا باس لەهەرێمی كوردستان بەگشتی و، وەزارەتی كاروباری شەهیدان و ئەنفالكراوان دوورو نزیك نەكراوە. هەمواركردنەوەی یاساكەش مەبەستی سەرەكی لێی كە لەهۆكاری دەرچوونی یاساكەدا هاتووە، بۆ دروستكردنی دائیرەی كاروباری گۆڕە بەكۆمەڵەكانە لەناو وەزارەتی مافی مرۆڤی عیراقی.
بەشێكی زۆری قوربانیانی جینۆسایدی كورد، لە سەحراكانی ناوەڕاست و خوارووی عیراقن. قوربانیانی ناو ئەو گۆڕانە ئەو خەڵكە سڤیلەن كە لە شاڵاوەكانی ئەنفال 22-2-1988 بۆ 6-9-1988و بێسەروشوێنكردنی بارزانیەكان .
دەرئەنجام
پەرلەمانی كوردستان ناوەندێكی گرنگ و كاریگەری كوردستانە. جێگای ئومێدی خەڵكە، بۆ پرسە چارەنووسسازەكان. لەماوەی كاركردنیدا بەشێوازی جیاواز هەوڵی كەمی داوە بۆ پرسی جینۆسایدی كوردستان و ناساندنی بەدونیای دەرەوە. ئەم قۆناغە بەدەرفەتی گرنگ تەماشا دەكرێت بۆ چڕكردنەوەی هەوڵەكان، بە ئاقاری ناساندنی جینۆسایدی گەلی كوردستان لە پەرلەمانەكانی دونیاون ناوەندەكانی بڕیاری نێودەوڵەتی. ئەم مەلەفە پێویستە پەرلەمانی كوردستان بیكاتە سەرەكیترین بەرنامەكانی خۆی و، لە رێگەی حكومەتی هەرێمەوە هەنگاوی كرداریی بۆ بنێن بەهەماهەنگی. جینۆسایدی شەنگال و دەوروبەری، پێویستە لە پەرلەمانی كوردستان وەك تاوانێكی دەگمەن بڕیاری بۆ دەربكرێت و، رۆژێك دیاری بكرێت بە رۆژی جینۆسایدی شەنگال و دەوروبەری. قوربانیەكان وەك شەهید مامەڵەیان لەگەڵ بكرێت و هاوكاری كەسوكارەكانیان بكرێت. بۆ بەدەنگەوەهاتنی دونیا لەسەر جینۆسایدی گەلی كوردستان بە پێویستی دەزانین پەرلەمانی كوردستان كار لەسەر ناساندنی جینۆسایدی ئەرمەن بكات. بەبێ‌ گوێدانە كاریگەری پەیوەندیەكان لەگەڵ دەوڵەتی توركیا. لەم باسەدا گەیشتینە ئەو ئاكامەی كە سەرچاوەو نووسین لەسەر كەیسی جینۆساید كەمە، پێویستە پەرلەمانی كوردستان هاوكاری دەزگاكانی تایبەت بە لێكۆڵینەوەی جینۆسایدون نوسەران و لێكۆڵەرەوان بێت. كردنەوەی كۆنفرانس لەدەرەوەی كوردستان لە ئەوروپاو وڵاتانی عەرەبی بەمەبەستی ئاشنایی و ناساندنی جینۆسایدی گەلی كوردون هەوڵدان بۆ هێنانی كۆنگرەی ساڵانەی رێكخراوی شارەزایانی جیهانی تایبەت بەجینۆساید. چاودێریكردنی زیاتری حكومەت لە راپەڕاندنی ئەركە یاساییەكانی سەبارەت بە پرسی قوربانیان و ئەنفال و جینۆساید. دروستكردنی سندوقی پشتیوانی كەسوكاری قوربانیان كە بەیاسا رێكخراوە. چڕكردنەوەی هەوڵی نوێنەرایەتی حكومەتی هەرێم لەدەرەوە بەمەبەستی ناساندنی جینۆسایدی گەلی كوردستان. هێشتا درەنگ نییە بۆ راپەڕاندنی ئەركێك كە هەنگاوی پێویستی بۆ نەنراوە. كات لەبەردەستەو پلان و ئیرادەی راستەقینەی دەوێت. چاوەڕوانی لەپەرلەمانی كوردستان هەیە ئەو ئەركانە بخاتە بەرنامەی كاری ئێستاو داهاتووی نزیكیەوە.
سەرچاوەكان:
* یاساكانی تایبەت بە شەهیدان و ئەنفالكراوان و بزربووەكان، بڵاوكراوەی لیژنەی یاسایی، هەولێر، ساڵی 2008 چاپی یەكەم.
*بەرپرسیارێتی تاوانكاری لەتاوانی رەشەكوژیی شاری هەڵەبجە، محەمەد محەمەد سەعید ئەحمەد، سلێمانی 2013، لاپەڕە 21
*بەرپرسیاری مەدەنی نێودەوڵەتی لەتاوانی كۆمەڵكوژیی، ڤالا فەرید ئیبراهیم، هەولێر، لاپەڕە (19_20).
*پەرلەمانی سویدو ناساندنی ئەنفال گۆڤاری كورد21، ژمارە 16، ساڵی 2012 هەولێر لاپەڕە( 435،436).
* فرانس ڤان ئانرات بازرگانی مەرگ، عەلی مەحمود محەمەد، چاپی دووەم ساڵی 2011
* شنگال مدینە الشمس، من منشورات مۆسسە جمال عرفان،2015 سلێمانی لاپەرە (6) و لاپەڕە(14 و 15) و لاپەڕە(31و32).
* من یحمی الكورد الایزیدیە، د. منژر الفچل، سایتی حوار المتمدن، ساڵی 2014.
* چحایا عملیات الانفال1988 من المسیحیین و الایزیدیین، المحامی تارق جامباز، كوردستان، 2008، ص9
*هەمان سەرچاوە ناوی گوندەكان لاپەڕەكانی 12،تا لاپەڕە32.
*چۆنێتی ناساندنی جینۆسایدی ئێزیدیەكان، گۆڤاری جینۆساید، ئاوارە حسێن، ژمارە (1) ساڵی 2015 لاپەڕە(69،70).
*یاسای پاراستنی گۆڕە بە كۆمەڵەكان، ژمارە(5)ی ساڵی 2006
*ئەنفال و دادگا، سالار مەحمود، كتێب چاپی یەكەم، سلێمانی 2007