سه‌ردێره‌كان
- تاوانی ئەنفال و زیانە کلتوورییەکانی کورد لەکوردستانی باشوردا. هۆمەر محەمەد
- ڕۆڵی سینەما لە پاراستنی یادەوەری ئەنفالدا – وانەیەک لە هۆڵۆکۆستەوە
- سەرنجێک لەسەر دەرکەوتنی (بەراء) هۆمەر محەمەد
- الإجرام بصيغته القانونية 2 جريمة إسقاط الجنسية والترحيل – قرار (٦٦٦)
- دیسانەوە دۆسێی ١٨ کچە فرۆشراوەکە لەنێوان ساختە و ڕاستیدا. هەڵوەستەیەک لەسەر قسەکانی کاک شۆڕش حاجی
هەڵەیە وا تێبگەین، تاوانی جینۆساید بەژمارە یەكلایی دەكرێتەوە
هەڵەیە وا تێبگەین، تاوانی جینۆساید بەژمارە یەكلایی دەكرێتەوە
عومەرمحەمەد
بەمەبەستی ناساندنی ئەنفال‌وكیمیاباران بەتاوانی جینۆساید، بەرواری ٢٩ی ئایاری ٢٠٠٧ وەزارەتی كاروباری شەهید‌وئەنفالكراوان كۆنفرانسێكی لەشاری هەولێر سازكرد. هەڵبەت نیاز‌و ئامانجی وەها كۆنفرانسێك قسەی زۆرهەڵدەگرێت، بەڵام لەبەرئەوەی لەوێ كاتی بەبەرەوە نەبوو، بەپێویستی دەزانم لێرە ئەوەندەی تاقەتم بەسەریدا بشكێت، بۆ خزمەتی ئەو ئامانجە قسەیەكی جیاوازترو زیاتر بكەم، ئەگەرچی ووتارێكی لەم جۆرە لەتوانایدا نیە هەموو لایەنەكانی بخاتە ڕوو.
بەبروای من جگەلەوەی كات درەنگە بۆ ئەركێكی لەو جۆرە، مەحاڵیشە بەچەكێكی تەقلیدیەوە بچیتە ناوشەڕێكەوە كە پلانی مۆدێرن‌و چەكی مۆدێرنی دەوێت، شەرێك لەسەركۆی ئەوتاوانانەی لەكوردستان ئەنجامدراون‌وبەتاوانی نێونەتەوەیی دەژمێردرێن، ئەگەرئەمرۆ ڕەگەزەكانی تاوانی جینۆسایدت نەناسیبێ، ئەوا سبەی هەوڵەكانت كورت دێنن‌وبەدۆراوی دێیتەوە، بەداخەوە لەكوردستان لەوجوگرافیا بچكۆلەیەی زۆرترین تاوانی جینۆسایدی تێدا كراوە، هێشتاجگەلە تەنكە زانیارییەك شتێكی ئەوتۆی لێنازانین، جگەلەنوخبەیەكی زۆركەم بەرچاو ڕوونیەكی وامان لەبارەی تاوانی جینۆسایدوجۆرەكانییەوە نیە‌وهوشیاریەكی ئەوتۆمان لەسەرنیە، تابەلای كەمەوە بزانین تاوانەكانی جینۆساید چین، جۆرەكانی كامانەن، ئەوتاوانانەی لێرەكراون، كامیان دەچێتە خانەی جینۆسایدەوەوكامەش بەتاوانی ئاسایی دەژمێردرێن، دەبوایە خەڵكی كوردستان هوشیارییەكی زۆریان لەبارەی جینۆساید‌ومەترسیەكانیەوە هەبوایە..هیوادارم لەداهاتوودا هوشیاری لەسەركۆی لایەنەكانی پەیدابكەین. چونكە ئەمە خەلەلێكە لەهوشیاری كۆمەڵایەتیماندایەو چارەنوسیی سیاسیمانی پێوەبەندە.
گومانی ناوێ دەسەڵاتی كوردی بەخەتاباری یەكەمە كەدەزگاكانی راگەیاندنیان بۆ بەرنامەی ناتەندروست‌وبێزەوق پاوانكردووەو زۆرترین هاوكاری‌وباربۆی ئەوگۆڤار‌وبڵاوكراوانەش دەكات، كە بەردێك ناخەنە سەربنیاتنانەوەی كۆمەڵگە جینۆسایدكراوەكەمان، بەپێچەوانەوە تۆوی بێئومیدی‌وگەوجكردنی دەرێژن.
بە شێوەیەكی گشتی تاوانە جینۆسایدیەكان ئەوانەن كەبە تاوانی نێودەوڵەتی دەژمێردرێن‌و بەمەترسیدارتین جۆری تاوان دەچنە بەردەمی دادگا..ئەنجامدەرانی هیچ پاساوێك‌وهیچ حەصانەیەك بەهانایانەوە نایات‌و لەسزا رزگاریان ناكات. ئەگەرهەتا ئێستاش لەبەررۆشنایی پەیماننامەی نیودەوڵەتی بۆقەدەغەكردنی جینۆساید تەماشای برینەكانی خۆمان ناكەین، هەقوایە لەمەولا گرنگی پێبدەین..جگەلەوەش لەجارنامەی گەردوونی مافەكانی مرۆڤ بڕوانین‌و تێبگەین تاچ ڕادەیەك مافە كانمان پێشێلكراون..ئێمە لەكوێی حساباتی مرۆڤایەتی داین‌ولەكوێدا پەراوێزی خستووین..مافی خۆمانە یەخەی كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی بگرین‌و بپرسین بۆچی لەو تاوانە گەورانە بێدەنگ بوون؟ كە واژۆی قەدەغەكردنیان كردووەوسزای قورسیان بۆئەنجامدەرانی دارشتووە، بێدەنگیەك دەرفەتی داوەتە رژێمی بەعس ملهوڕی بكات، ئەگەربەعس رژێمێكی فاشست‌ودكتاتۆربوو ئەوا بێدەنگی ئەوانیش هۆكارێكی سەرەكی بوو كە تاوانە”جینۆساید” یەكان لەلایەن دەسەڵاتە جیاجیاكانی دەوڵەتی عێراقەوە لەبەردەمتان دژی ئێمە پیادەبكرێن، گرنگە هەمیشە ئەوپرسەیان روبەرووبكەینەوە مەگەركورد بەشێك نیە لەكۆی مرۆڤایەتی ؟
بەداخەوە لەوكۆنفرانسەدا وێرای ئەوەی بیرورای باشیشیان تێدابوو گوێبیستی قسەگەلێكی لاوەكی‌وبیرورای عەنتیكە بووم، كە مەحاڵە خوێندنەوەیەكیان بۆجینۆساید هەبێت. بەڵكوتاوانەكانیش دەخەنە تەم‌ومژەوەولەهەرواتایەكی جینۆسایدخاڵی دەكەنەوە.
بۆیە ئەركی خۆمانە بەتایبەتی ئەوانەی كەمپین‌وتۆڕ”نێتوۆرك”ی بۆ دروستدەكەن، هوشیاری ئەوەیان هەبێت كەوا تاوانەكان بەشێوەیەكی یاسایی پۆلێن بكەن‌وجۆرەكانیان لەیەك جودابكەینەوە، كامەیان دەچێتە خانەی جینۆسایدەوەوسزاكانیان چین؟ گرنگە بە وریاییەوە مامەڵە بكەین‌وتاوانەكان تێكەڵ نەكەین. وەكولەسۆنگەی ئیستبداد‌وجینۆسایدەوە بووینە پەندی زەمانە‌و ساڵانێكە لێی بێدەنگین! كەهاتیشینە دەنگ، خۆمان نەكەینە مەهزەلە، لەجیاتی ئەوەی وەكو گروپێكی جینۆسایدكراوخۆمان بناسێنین ببینە گاڵتەچی .
بەرلە ئەنفال‌وكیمیابارانیش هەمیشە كورد گروپی دەسنیشانكراوبووە.. نیازەكانی جینۆسایدكردن لەخەیاڵی ئەودەوڵەتانەدا لەئارادابووە كە كوردیان بەسەردا دابەشكراوە، بەڵام ئەوەی ئەمرۆ لەدوێنێ جیامان دەكاتەوە ئەوەیە كورد ئەوەندەی لەبەردەمی ئەگەری بوون بەدەوڵەتدایە، هێندە لەبەردەمی جینۆسایدكردندانیە..دەنا نیازە جینۆسایدیەكان لەئارادان.
جینۆساید تەنها بریتی نیە لەكۆمەڵكوژی، بەڵكو كۆمەڵكوژی بەشێكی سەرەكی تاوانەكانی جینۆسایدە، نابێت بكەوینە هەڵەوە وا تێبگەین هەررژێمی بەعس تاوانی جینۆسایدی لەدژی كورد ئەنجامداوە، بەڵكو لەسەرەتای دروستبوونی دەوڵەتی عێراقەوە بەرلە دەسەڵاتی بەعسیەكانیش تاوانی زۆرلەكوردستان پیادەكراون‌و زۆربەشیان تاوانی نێودەوڵەتی “جینۆساید”ن‌و هەموویان دەوڵەت لێیان بەرپرسیارە.
سەرەتای ساڵانی 1930 هەتا كۆتایی 1960كۆمەڵكوژی زۆر لەكوردستان ئەنجامدراون، گوندی “بیركێ”ی سەربەقەزای دەربەندیخان‌وگوندی “كەندیناوا”ی هەولێر‌و تاوانەكانی ناوچەی بارزان‌وگوللەبارانكردنی پیاوان بەدەستەجەمعی لەشاری سلێمانی‌وكۆیە‌وسوتاندی 67 كەسی خەڵكی ئاكرێ بەژن‌ومنداڵەوە لە ئەشكەوتێكدا..هتد بەتاوانی “ابادە الجماعیە” كۆمەڵكوژی دەچنە خانەی جینۆسایدەوە.لەلایەن بەعسیەكانیشەوە، نیازە جینۆسایدیەكان گەورەتربوون‌وخەونی قركردن‌و سرینەوەی كورد لەلایەن بەعسیەكانەوە فراوانتربوو، خەونە شۆڤێنیەكان چوونە قۆناغی جێبەجێكردنەوە‌و شێوازەكانی تری جینۆساید خرانەگەڕ‌وتاوانی گەورەتریان لێكەوتەوە، ترسناكترین تاوانی كۆمەڵكوژی بێسەروشوێنكردنی (8000) هەشت هەزارمرۆڤی بەرزانی‌و بەكۆمەڵكوشتنیان بوو. كۆی ئەوتاوانانەی لە سەرەوە ئاماژیان پێكرا تەنهاجۆرێكی تاوانی جینۆسایدە، دەنا لەچوارجۆردا پیادەدكرێن، كەبریتین لەجینۆسایدی: “فیزیكی جەستەیی، كەلتوری، بایلۆژی، ئابوری”وهەموویان لەكوردستان پیادەكراون.
لە دوای جەنگی جیهانی دووەمەوە یەكەم ئاوەدانی كەبەرچەكی قڕكەركەوتووە شاری كوردنشینی” سەردەشت”بووە لەكوردستانی خۆرهەڵات، دواترشاری هەڵەبجە‌وقۆناغەكانی ئەنفال..
وەنەبێ پلانی جینۆساید تەنها لەشەڕدا بكەوێتە گەڕ، بەڵكولە ئاشتیشدا ترسناكتر پیادە دەكرێت..وەكو شێواندنی كەلتور، گۆرینی دیموگرافیا سرینەوەی ناسنامەوگۆڕینی شوناس‌وتێكدانی بنەمای ئابوری‌و قەدەغەكردنی زمانی دایك..ئەم تاوانانە بەشێوەیەكی سیستماتیك لەكوردستان پیادەكراون بەتایبەتی لەشاری كەركوك‌وئەوناوچانەی كەوتوونەتە دەرەوەی ناوچەی ئۆتۆنۆمی كوردستانەوە.
هیوادارم ئەوكەمپینە بەمیتۆدێكی مۆدێرنەوە بچێتەمەیدان. چونكە تەواو بێئومێدبووم كاتێك گوێ بیستی هەندێك بیرورای بەشدارانی كۆنفرانسەكەبووم، بەئەستەمی دەزانم بەوعەقلیەت‌ومەتریاڵەوە ئامانج بپێكین، هەقە ئامادەبووانی كۆنفرانسەكەولیژنەی هەڵبژێردراوبزانن: كەوا ئامانجێكی لەمجۆرە چەندە گرنگە هێندە هەستیارەو پێویستی بەپسپۆر‌وشارەزا هەیە، واباشترە لەپێشەوە هەڵمەتێكی گشتگیر لەكوردستانەوە دەستپێبكرێ‌‌و رۆشنایی بخرێتە سەرتاوانەكان‌و ئینجابەرەو دەرەوەی خۆمان ئاڕاستە بكرێت چونكە كاری بێپلان‌وبێمیتۆد جگەلە غەلبەغەڵبی نامەسئولانە هیچی تری لێناكەوێتەوە كە ئێستا هەندێك كورد لەئەوروپا پیادەی دەكەن.
كاركردن لەسەرئەمدۆزە پێویستە هەمە لایەنەبێت‌ولەكەمپینێكدا قەتیس نەبێت، هەروەها كورتكردنەوەی چەمكی جینۆساید بەتەنیا لەئەنفال‌و كیمیاباراندا تێنەگەیشتنە لەجینۆسایدوزەرەرمان لێدەدات، كاتێك قسەدێتە سەرچەمكی جینۆساید كۆی هەموو ئەوپێشێلكاریانە دەگرێتەوە كەدەچنە ناوبازنەی تاوانەكانی جینۆسایدەوە، ئیدی هەموو جارێك ئەنفال‌و كیمیابارنیش نەكەینە پاشگری‌و ژمارە لێبدەین چونكە ئەم ژمارانە داتایەك نیەساغیان بكاتەوە، دەشێت كەمتریان زۆرتریشبن بەڵام هەڵەیەكی كوشندەیە واتێبگەین، تاوانی جینۆساید بە ژمارە یەكلایی دەكرێتەوە، لەبەرئەوەی لەتاوانی جینۆسایددا، قوربانیان چ كەم بن یان زۆر هیچ لە سزای تاوانباركەم ناكاتەوە، بەڵكو بەپێی یاسای نێونەتەوەیی بۆقەدەغەكردنی تاوانەكە نەك هەرئەنجامدانی تەنانەت نیازیش لەپیادەكردنی هەربەجینۆساید دەژمێردرێ‌‌وهەمان سزای لەسەرە.
بەرلەكوردهەوڵی گرنگ دراوە، زۆرلەمێژە جینۆسایدكردنی كورد پەنجەی بۆراكێشراوە، یەكەمینجار لەساڵی 1963 نوێنەری ڕوسیا داوای لەنەتەوەیەكگرتووەكان كردووە كە شەڕی رژێمی عێراق لە دژی كورد جینۆسایدە.( [1]) لەهەمان ساڵدا حكومەتی مەنگۆلیا هەمان داوای لەنەتەوەیەكگرتووەكان كردووە. ([2]) كەوایە ئێمە لەخاڵی سفرەوە دەست پێناكەین‌و یەكەم كەس نین ئەم ئەركە دەگرینە ئەستۆ، لەدوای راپەرینەوە گرنگترین كارێك كەبۆ ناساندنی جینۆسایدی كورد كرابێت كورد نەبووە بەڵكو راپۆرتەكەی ڕێكخراوی “میدل ئیست وۆچ”ە بەمیتۆدێكی متمانە پێكراوجینۆسایدی كوردی یەكلایی كردووەتەوەوبەچەندین زمانی گرنگ بڵاوكراوەتەوەو بەزمانی كوردیش بەناوی (جینۆساید لەعێراق‌وپەلاماری ئەنفال بۆسەركورد) ([3])دوجارچاپ‌وبڵاوكراوەتەوە.
هەروەها هەوڵەكانی ناوەندی چاك كاری گرنگ‌و بەبایەخن،كە ئەمڕۆ ئەم كەمپینەیان هەرهەوڵێكی هاوشێوە دەتوانێت سوودیان لێوەربگرێت، لەسەرئاستی عێراقیشدا دادگای باڵای تاوانەكان‌و پەخشكردنی ڕاستەوخۆی دۆسێی ئەنفال‌ودۆكۆمێنت‌وشایەتحاڵ‌و غەڵبەغەڵبی “تۆمەتبار”ەكان لەرێگەی ئەنتەرنێت‌و شاشەی تەلەفزیونەكانەوە گەیشتوونەتە دواكونجی جیهان، جگەلەوەی دادگا رێكخراوە ناحكومیە لۆكاڵی‌و نێودەوڵەتیەكان‌و كەسایەتی گرنگ داوەت دەكات بۆناوهۆلی دادگا‌وسەرنجی خۆیان دەنوسن.
ئیترنەنگیە لەدوای ئەوهەوڵانەوە كەمپینێك بۆناساندنی تاوانانەكان، پێكبێت‌وكاری باشترنەكات، بەتایبەتی كە ئێستا ئەنفال ناسراوە، كورد ووتەنی لەپاش باران كەپەنكم بۆچییە؟! بەڵام باشتروایە كەمپینەكە ئەركی تربگرێتە ئەستۆ، تاوانباران بداتە دادگا چ لەناوخۆو چ لەدەروە (هەروەكو لەهۆڵندا “فرانس ڤان ئانرات”ولەدانیمارك خەزرەجی یان دا بەدادگا)وكەیسی جینۆسایدی كوردی ناساند، دەكرێت ببێتە هێزی فشار بەسەر دادگاكە‌و دەوڵەتی عێراقیشەوە، بەفەرمی داوای لێبوردن لەگەلی كوردبكات، چونكە قوربانی دەستی دەوڵەتە، ئەركێتی قەرەبووی مەعنەوی بداتەوە وەكو پێكهاتەیەكی نەتەوەیی جینۆسایدكراو، دەشێت ئەم كەمپینە ببێتە فشاری نێودەوڵەتیی‌و دادگای نێودەوڵەتیش لەخەو راچڵەكێنێ‌‌و دەرگا لەكورد بكاتەوە و گوێ لە سكاڵای بگرێت، دادگایەك دامەزرێنێ و سزا بخاتە سەركۆمپانیاو بەشداربووەكانی ئەو تاوانە‌و بە تاوانی هاوكاریكردنی بەعس قەرەبوویان لێبسەنێتەوە، ئەمە مافێكی کوردە چونكە بەپێی یاسا سزاكان ئەو كۆمپانیاو وڵاتانەش دەگرێتەوە، كە هاندەر و هاوكاری لایەنی جینۆسایدكەر بوون، ئەمرۆبێت یان سبەی پێویستە باجەكەی بدەن.
تێبینی : ئەم بابەتە لە سەرەتای حوزەیرانی ساڵی ٢٠٠٧ دا نوسراوە. بڵاوکردنەوەی لەماڵپەری ئەنفالستدا تەنها بۆ ئەوەیە بیخەینەوە بەرچاوی خوێنەر .
[1] بروانە جینۆسایدی گەلی كورد لەبەرۆشنایی یاسای نیودەولەتاندا د. مارف عومەر گول- ل٢١ ساڵی ٢٠٠٣
[2] هەمان لاپەرە هەمان سەرچاوەی پێشوو
[3] بروانە كتیبی جینۆساید لە عێراق پەلاماری ئەنفال بۆسەركورد- وەرگێرانی محەمەدحەمەساڵح تۆفیق ل٢٧٢
