تاوانی هەڵەبجە لەدیدێكی یاساییەوە
تاوانی هەڵەبجە لەدیدێكی یاساییەوە
و: باوكی ئاكار
لەهەموو مەسەلەیەكی لێكۆڵینەوەدا دادوەران سەرەتا دەست دەكەن بەلێكۆڵینەوەی سەرەتایی و كۆكردنەوەی بەڵگەو دیاریكردنی رۆڵی تاوانباران، مەسەلەی هەڵەبجەش لەنێوان ئەو دۆزە گرنگانەدا كە لەژێر دەسەڵاتی رژێمی سەدام لەعێراقدا روویانداوە، هەوڵدراوە دابپۆشرێ و پەراوێز بخرێت لە ڕووی راگەیاندنەوە، وە ڕژێمی بەعس هەوڵیداوە ئەو تاوانە بداتە پاڵ ئێران، ئاشكرایە كە تاوانی هەڵەبجە لە 16/مارس/1988ز بوو پێش ئاگر بەستی جەنگی نێوان ئێران‌وعێراق.
ئەوەش لەچوارچێوەی زنجیرەی هەڵمەتەكانی ئەنفال كە هێزە چەكدارەكانی رژێمی عێراقی پێی هەستاون، بەفەرمان لەصەدام و عەلی حەسەن مەجید (ناسراو بە عەلی كیمیایی) بۆ لەناوبردنی (جینۆساید)ی گەلی كورد، بەشێوەیەك (182) هەزار مرۆڤ كوژراو هەزاران لادێ وێرانكرا و زەوی كشتوكاڵیی تێكدراو باخەكان سوتێنران، لەهەڵەبجەش فڕۆكە جەنگیەكان موشەكیان بەچواردەور‌وناوەڕاستی هەڵەبجەوە دەنا كەپڕكرابوون لەگازی خەردەل و دەمار.
لێكۆڵینەوەی سەرەتایی دۆسیەی هەڵەبجە كۆتایی هات، لەسەر ئیشی ئەو دۆزەكە پێشكەش بەدادگای باڵای تاوانەكانی عێراقی كرا دوای ئەوەی دەزگای لێكۆڵینەوە وردەكاری خۆیی تەواوكرد، بۆ ئەو بەڵگانەی كەلەبەردەستان بۆ هەواڵەكردنی بۆ دادگای باڵای تاوانەكان.. لە هۆڵەندە بڕیارێكی دادگای لاهای دەرچوو بۆ تاوانبار (فرانس ئەنرات) بەبەندكردنی (15) ساڵ، كە تاوانبار ماددەی كیمیایی بەڕژێمی پێشووی عێراق فرۆشتوە‌و ئاسانكاریی بۆ لێدانی شاری هەڵەبجە بەچەكی كیمیایی كردووە.. سزاكەی (فرانس فان ئەنرات) بازرگانێكی هۆڵەندیە لە (لاهای) (15)ساڵ زیندانی كردنە، بەتاوانەكانی جەنگ و پێدانی مادەی كیمیایی بەڕژێمی صەدام حسین كە بووە بەهۆی هێرشەكانی رژێمی عێراقی بۆ سەركورد لەساڵانی هەشتاكاندا، دادگا بینی كەوا كرداری كۆمەڵكوژی دژی دانیشتوانی كورد لەعێراق بەتایبەتی لەهەڵەبجە لە ئازاری /1988، بەكردەوە ڕوویداوە..كە كوژرانی (5000) كەسی لێكەوتەوە لەو ڕۆژدا..
بەپێی بڕیارێك كە لە دادگای باڵای هۆڵەندە دەركرا (فرانس فان ئەنرات) گیرا، چونكە دادگاكانی هۆڵەندا دەسەڵاتێكی جیهانیان هەیە بۆ دادگایكردنی تۆمەتبارنی تاوانەكانی جەنگ یان تاوانی كۆمەڵكوژی.
ئەگەر دادگای هۆڵەندی بەهۆی بەڵگە بەردەستەكان، تەواو دڵنیا بوو كە تۆمەتباری بەڕەگەز هۆڵەندی تاوانباركرا بەوەی كە بەمادەی قەدەغەكراوی كیمیایی هاوكاری ڕژێمی صەدامی كردووەو عێراقیش گۆڕانی بەسەردا هێناوەو بەكاری هێناوە لە جەنگی عێراق ئێراندا، و بەتایبەتی لەشاری هەڵەبجەدا كە شارێكە لەشارە كوردستانیەكان، هیچ بنكەو بارەگایەكی سەربازیی تێدا نەبووە.
ئەوابریاری ئەو دادگایە رۆڵی دەبێت لەبەردەم دادگای دووەمدا كەدۆسێی هەڵەبجەی بۆ هەواڵە دەكرێت.
نەتەوە یەكگرتووەكان لەساڵی (1984) دا پەیماننامەیەكی بۆ قە دەغەكردنی تاوانی جینۆساید مۆركرد‌و سزای بۆ تاوانبارانیش دیاریكردووە، ئەو رێكەوتننامەیە لەلایەن وڵاتانەوە مۆركراو لەساڵی (1951) دا پراكتیك كرا، عێراقیش ساڵی 1959 پابەندبوو بەرێكەوتننامەكەوە..ڕێكەوتننامەكە ئەو تاوانانە دەگرێتەوە كە دەچێتە حانەی جینۆسایدو كۆمەڵكوژیەوە، لەوانە كوشتنی تاكەكان بەكۆمەڵ یان ڕاوەدوونانیان‌و دەستگرتن بەسەر سەروەت‌و سامانیاندا، دەستدرێژی كردنە سەریان لەڕووی جەستەییەوە بەمەبەستی تێكدانی ئارام‌و ئاسایشیان، جا گشتی بێت یان بەشێكی جەستەیان بێت، یان خستنە ژێرباری زۆرەملێ بۆ ژیانێكی كولەمەرگی كەببێتە هۆی ناڕەحەتكردنیان بەشێوەیەكی گشتی یان بەشی..تەگەرە خستنە بەردەم زاوێ‌‌و منداڵ بوون.. لە مادەی (33)ی رێكەوتننامەی جنێفی چوارەمیشدا هاتووە سەبارەت بەپارێزگاری كەسە مەدەنیەكان كەلە ساڵی 1949 دا بەسترا ئەویش بە قەدەغەكردنی هێرشە ڕەمەكیەكان كە مافە مەدەنیەكان پێشێل دەكات‌و دووچاری مەترسی جەستەیی یان سەروەت‌و سامانیان دەكات.. هەمان شت لە بڕگەی یەكەمی ماددەی (57)ی بڕۆتۆكۆلی زیادكراوی یەكەمی رێكەوتننامەی جنێفدا هاتووە كە لەساڵی 1977 بەستراوە، بەوپێیە كارە دوژمنكاری‌و سەربازیەكان پێشێلكردنێكی مەترسیدارە بۆ رێكەوتننامەی جنێفی چوارەم سەبارەت بەپارێزگاریكردنی مەدەنیەكان.. تاوانی كۆمەڵكوژیی وا پێناسەكراوە كە ئەو كردەوانەی بۆ لەناوبردنی هەموو یان بەشێك لەكۆمەڵێك میللەتێك یان رەگەزێك یان گروپێكی ئاینی ئەنجام بدرێن، بەومەبەستەی لەمیانی كوشتنی ئەندامانی ئەو كۆمەڵانە، یان زیان پێگەیاندنی جەستەیی، گیانی بەئەندامەكانی جەستەیان، یان خستنەژێرباری ژیانێكی كولەمەرگی زۆرەملێ، كە مەبەست لێی لەناو بردنی هەموویان یان بەشێكیان بێت.. هەروەها ئەم تاوانە حوكمی دەقی ماددەی (11) ش دەگرێتەوە یەكەم ودووەم لە یاسای دادگای باڵای تاوانی عێراقی. هەروەها ماددەی (12) ش هەموو ئەو تاوانانەدەگرێتەوە كە دژ بەمرۆڤایەتین، بەهەموو بەشەكانیەوە لەهەمان یاسادا..
بریاری دادگای هۆڵەندا سەبارەت بەسزادانی تاوانبار (فرانس ئەنرات) بۆمان دەردەخات، كەدادگای هۆڵەندی مەترسیی ئەو تاوانەی زانیوە كەچەندە دەبێتە هۆی قەسابخانەیەكی مرۆیی‌و مەینەتباركردنی كۆمەڵگەی مرۆڤایەتی بەچەكی قەدەغەكراوی نێودەوڵەتی..
دوای ئەوەی سەلمێنرا كە تۆمەتبار چەكی كیمیایی فرۆشتووە‌و هێزە چەكدارەكانی عێراقیش كردویانە بەسەر شاری هەڵەبجەی كوردنشیندا.. سەرئەنجام (5000) مرۆڤ بوونە قوربانیی و هاوكات، ژمارەیەكی زۆری بریندار‌و كەم ئەندام‌و جەستەی شێوێنراوی خستەوە، ئاسەوارەكانی ئەو لێدانە كیمیاییە كە هێناویەتی بەسەر شارەكەو سروشتیدا لەئایندەدا.. لەگەڵ بڕیاری دادگای هۆڵەندیشدا، زۆر بەڕاشكاوانەو ڕوونیی تاوانبار (نزار الخزرجی) كە پێشتر پۆستی (سەرۆكی ئەركانی سوپای عێراقی) هەبوو لە جەنگی عێراق ئێراندا، لەچاوپێكەوتنێكدا لە كەناڵی (MBC) لوبنانی، سەبارەت بە بە كارهێنانی چەكی كیمیایی لەشاری هەڵەبجەدا، خەزرەجی لەوچاوپێكەوتنە تۆماركراوەدا ووتی: فەریق (كامل ساجد) یەكێك بووە لەپێشەوای فەیلەقەكان بەتەلەفۆن پەیوەندی پێوە كردووە ( كامل ساجد لەلایەن ڕژێمی بەعسەوە، لەسێدارە درا) هەواڵی پێداوە كە فڕۆكەكان دووچاری بەرەنگاریی هێزی عێراقی بوونەتەوە لە شاری هەڵەبجەو دەوروبەری و بەرزاییەكاندا، وە شاری هەڵەبجەی عێراقی دووچاری لێدانی چەكی بایۆلۆجی بووەتەوە..
بەپێی قسەكانی خەزرەجی ئاگای لەولێدانە نەبووە.. بۆیە هەستاوە بەپەیوەندیكردن بە وەزیری بەرگری (عەدنان خیرالله تولفاح)ەوە، ئەویش بەپێی لێدوانەكەی خەزرەجی ئاگای لەو لێدانە نەبووە، بۆیە قیادەی عەسكەری لێ ئاگادار دەكات‌و پاشتر پەیوەندی دەكاتەوە بەمەوە، خەزرەجی ووتی: دوای نیو سەعات وەزیری بەرگری پەیوەندی پێوە كردووەو پێی ووتووە بۆی ئاشكرا بووە لەخودی سەدامەوە كەئەوكاتە سەرۆكی گشتی هێزە چەكدارەكانی عێراق بووە، ووتویەتی فڕۆكەكان عێراقی بوون و لێدانەكەش لەلایەن عێراقەوە بووە، بەفەرمانی تایبەت لەصەدامەوە.
خەزرەجی دەربارەی هۆكاری لێدانەكە دەڵێ: تاوانبار (عەلی حسن المجید) ناسراو بە (عەلی كیمیایی) (امین سرمكتب تنچیم شمال) رازگری نهێنی رێكخستنەكانی باكور بووەو بنكەكەی لەكەركوك بوو، هەواڵی بەلایەنگرانی داوە كە شاری هەڵەبجە كەوتوەتە دەست هێزەكانی ئێرانەوە، بۆیە پەیوەندی بەصەدامەوە كردووە، ئەویش خودی خۆی فەرمانی دەركردووە، بەچەكی كیمیایی بۆردومانی شارەكەو دانیشتوانەكەی بكرێت.
ئەو شایەتیەی كەخەزرەجی بەدەنگ و ڕەنگەوە پێشكەشی كردووە، دەتوانرێ و دەشێت بكرێت بەبەڵگە لەسەر درۆكانی تاوانبار (صدام) كە دەڵێ ئاگاداری چەكی كیمیایی نیم سەبارەت بەدانیشتوانی كورد لەشاری هەڵەبجە..نموونەی ئەو شایەتیەش كەسەرۆكی ئەركانی سوپای پێشوو پێشكەشی كردووە بەڵگەیەكی ترە كە پشتگیری بڕیاری دادگا دەكات سەبارەت بە تاوانباری هۆڵەندی كەسەلمێنراوە مامەڵەی بەچەكی كیمیاییەوە كردووە لەگەڵ ڕژێمی سەدامدا بۆ لێدانی شاری هەڵەبجە.
ئەوەی درێژەی لێدانە كیمیاییەكەی بۆسەرشاری هەڵەبجە بخوێنێتەوەو، چاو بەشایەتیدانی شایەتحاڵەكانی ئەو ڕووداوەدابخشێنێت، كەلەكاتی ئەولێدانەدا دەرچوون‌و نەمردوون، دەرك بەهۆكاری بڵاوبوونەوەی هێزە چەكدارەكان دەكات كە بەچواردەوری هەڵەبجەدا بڵاو بوونەتەوە بۆ ڕێگرتن لەخەڵكە مەدەنیەكەی ئەو شارە كە ویستویانە چۆڵی بكەن.. بەشێوەیەك هێزی ئاسایشی سەربازیی دەوری شارەكەی داوەو ڕێگای گرتووە كەس لەو شارەدا دەرباز بێت یان بچێتە شارەكەوە ئەمەپێش لێدانەكە.. هاوكات لەگەڵ شایەتیدانی زۆرێك لەوانەی كەبەچاوی خۆیان لەناو ڕووداوەكەدا بوون و بینیویانە، لەگەڵ ڕاپۆرتەپزیشكیەكاندا كە لەلایەن پزیشكان و نەخۆشخانەكانی ئێران و نەخۆشخانە تایبەتەكانەوە دەرچووە، وە شایەتیدانی پسپۆڕانی ئەو بوارە..لەگەڵ ئەوەدا ڕاپۆرتەكانی ڕێكخراوی چاودێری مافی مرۆڤی رۆژهەڵات ئاماژە بەوە دەكات كە ڕژێمی صەدام هەستاوە بەبەكارهێنانی چەكی كیمیایی كە پێی ووتراوە (العتاد الخاص) زیاتر لەجارێك و لەچەندین ناوچەدا.. لەڕاپۆرتەكەدا هاتووە كە بەڕێز (ئەندرۆ ویتلی) بەڕێوەبەری ڕاپەڕاندن لەڕێكخراوی چاودێری مافەكانی مرۆڤی خۆرهەڵاتی ناوەڕاست.. لەڕاپۆرتێكیدا ووتویەتی كەڕێخراوەكەی (40) هێرشی جیاوازی تۆمار كردووە كە تیایدا چەكی قەدەغەكراو بەكار هاتووە، وە زۆربەی قوربانیەكانیش مەدەنی بوون..
لەساڵی (1990)دا وەزارەتی بەرگری ئەمریكی لیژنەیەكی ڕاسپارد لە (كۆلێژیی جەنگیی سەربازیی ئەمریكی) لەكارلیسیل لە بنسلفانیا، بەتوێژینەوەی بابەتی (جەنگ لەعێرق)دا، لیژنەكە پێكهاتبوو لە پرۆفیسۆر (ستیفن بلیزی) و كۆلۆنێل (دوكلاس.ف) و (لین.ئار.بروسنبیرجر) هەموویان لەكادیرانی پەیمانگای توێژینەوە ستراتیژیەكان بوون لە (كۆلیژی جەنگیی سەربازیی ئەمریكی).. بە تێروتەسەلیی توێژینەوەی بابەتەكەیان كردووە و لە ڕاپۆرتێكی (93) لاپەڕەییدا پێشكەشیان كرد.. كەپێكهاتووە لەچەندین زانیاری گرنگ و پۆلێنكراو دەربارەی هێزەكانی عێراق.. رۆژنامەی نیۆرك تایمز كورتەیەكی راپۆرتەكەی بڵاو كردووەتەوە لە 19/3/1990 كەئیدانەی ڕژێمی سەدام دەكات بەبەكارهێنانی هۆكارە كیمیاییەكان دژی دانیشتوانە كوردەكان. هەروەها لەمیانی بەڵگەنامەی قوربانیان و توشبوانەوە چەندین بەڵگەی پزیشكی بەدەست كەوتووە كە دەیسەلمێنێ تووشی بەركەوتنی چەكی كیمیایی بوون، وە هەروەها دانیشنەكانی دادگا سەبارەت بە دانپیانانی تاوانباری سەرەكی (عەلی حەسەن مەجید) لەدۆسێكەدا، كە فەرمانی دەركردووە بە پاكسازیی هەركەسێ كە خۆی دەبوێرێ لەچۆڵكردنی شاری هەڵەبجەی كوردی لەدانیشتوانەكەی ساڵی 1988ز. (عەلی حەسەن مەجید) لەبەردەم دادگا دا دان بەوەدا دەنێت كە بەو پێیەی خۆی وەسفی دەكات شایەتیدانە لەبەردەم خوادا كە ئەو خۆی فەرمانی دەركردووە كە ناوچەی هەڵەبجە قەدەغەكراوە‌و فەرمانی دەركردووە بە لەسێدارەدانی هەركەسێ كە ئەو شارە چۆڵ نەكات، خۆی بەرپرسیار دەبێت.
گومانی تێدا نیە كە دادگا پشت بە دانپیانانی تاوانبار‌وشایەتیدانی شاهێدەكان ومەحزەری تەحقیق‌و كەشفە ڕەسمیەكان و ڕاپۆرتی پسپۆڕان و تەكنیكارانی پسپۆڕدا دەبەستێت.. هاوكات لەگەڵ بەڵگەی دانپیانراوی یاسایی تردا.. رێكخراوی (هێومان رایتس وچ- چاودێری مافی مرۆڤی رۆژهەڵات) و رێكخراوەكانی تر هەستاون بە لێكۆڵینەوەی مەسەلەكانی مافی مرۆڤ و بڵاوكردنەوەی راپۆرتەكانیان لەكاتی خۆیدا بۆ ئاماژە بەولایەنەی كەبەئەنقەست چەكی كیمیایی بەكارهێناوە دژی دانیشتوانی مەدەنی بێ دیفاع.. وە هەر وەها فیلمی دیكۆمێنتی و تۆماری دەنگی و ڕەنگی گیراوە سەبارەت بەلێدانی كیمیایی..
ئیجابیات لەم دادگاییەدا
تەنها ئیدانەكردنی تاوانباران‌و دیاریكردنی كردەوەكانیان كەپێی هەستاون‌و رۆڵیان لەكرداری كۆمەڵكوژی و زیان پێگەیاندنی جەستەیی لەمیانی بەكارهێنانی چەكی قەدەغەكراوی نێوەوڵەتی بەس نیە، بەڵكو لەسەر دادگا پێویستە بە ووردی رۆڵی تاوانكاریی هەركەسێ كەئیدانە دەكرێ بدۆزێتەوە، ڕادەی تێوەگلانی لەتاوانەكەدا، هەروەها رۆڵی پسپۆڕیی دادوەرانی نێودەوڵەتی لەنموونەی ئەوجۆرە تاوانانەدا، چونكە یاسای دادگا لەبەندی پێنجەمی ماددەی سێیەمدا ڕێگای داوە دادوەرانێك كە عێراقیش نەبن‌وپسپۆڕ بن لەو بوارەدا دەتوانن لەوجۆرە دادگایانەدا بەشداربن و، ئەوانەی كەناسراون بەبێ لایەنی‌و پاكیی لەكاردا، دەتوانرێ سوود لەو مادەیە ببینرێت بەوپێیەی كەلایەنی دەرەكیش بەشداربووە لەئەنجامدانی تاوانانەكە، ئەمەش وا پێویست دەكات كۆمەڵگای نێودەوڵەتی گرنگی بە وردەكاریی ئەو دادگاییە بدات..كە زیاتر گرنتی دەدات بەتاوانباران لەمافەكانیان بەشێوەیەكی دادپەروەرانەو ئاشكرا..چونكە ئەوانە بێتاوانن تا تۆمەتباریی نەسەپێت بەسەریاندا.. وە ئاشنابوونیان بەدوو توێی تۆمەتی ئاراستەكراو بۆیان، وە ئامادەبوونی پارێزەران‌و دانانی پارێزەر بۆ تۆمەتبار ئەگەرپارێزەری نەبوو.. وە مافیان لەپابەندبوون بەبێدەنگ بوونیان بەبێ ئەوەی ئەو بێدەنگیە بەڵگە بێت لە سەر بێ تاوانی یان تۆمەتباریی..
ئەمەش ڕەنگدانەوەی داپەروەریی و ژیاریە لەپێناو دەركەوتنی ڕاستی و هۆكار چیەو ئیدانەی چ تۆمەتێك دەكرێت دژی مرۆڤایەتی.. ئەوەی دەسەپێت بەسەریاندا لەسزادان بەپێی یاسای دادگاو یاسای سزادان و بە پێی ڕێ و شوێن‌و ئوصولی دادگایی.. بەپشت بەستنی بەیاساو ڕێوشوێنی دادگای تاوانی عێراقی یان یاسای گرتنەبەری ڕێوشوێنی كۆكردنەوەی بەڵگەی تایبەت بەدادگاییەكەوە.
نادروستیەكان: پێش ئەوەی داگایی سەدام حسین بكرێت لەسەر ئەم تاوانە گەورەیە، كەچی لەسەر تاوانی (دوجەیل) لەسێدارە درا.. ئەمەپێش ئەوەی دادگا گوێ لەووتەكانی بگرێت، بەو پێیە ڕوێوشوێنی یاسایی دەرهەق بەئەو وەستا بەپێی ماددەی (304) لەیاسای (أصول المحاكمات الجزائیە العراقی).. دادگاش توخمێكی بنەڕەتی و تۆمەتبارێكی سەرەكی لەدەستدا، كە دەتوانرا بەدان پیانانەكانی یان ووتەكانی لەبەردەم دادگادا ناوی تۆمەتباران ڕوون بێتەوە، ئەوانەی هاوكاریان كردووە لەئەنجامدانی ئەو تاوانەدا، یان هەر زانیاری و نهێنیەك كە دەتوانرێ هۆكاربێت بۆ ئاشكرابوونی ڕاستی، چونكە ڕاگەیاندنی خۆرئاوا باس لە رۆڵی هەندێ دەوڵەت و ناوی هەندێ لەبەرپرسان دەكات ئەوانەی بەشداربوون و عێراقیان پڕچەك كردووە.. وە هەروەها ژمارەیەكی زۆر لەشكاتكەران و شایەتحاڵەكان ناتوانن ئامادەی دادگاییەكە ببن بەهۆی هۆكارانێكەوە كە پەیوەندی بەبارودۆخی ئاسایشەوە هەیە یان پەیوەستدارن بەكاری تایبەتەوە لەهەر وڵاتێ بێت كە نیشتەجێن تیایدا بەهەمیشەیی، یان بەهۆی بارودۆخی مادیانەوە یان هەر بارودۆخێكی تر، شایانی باسە دەسەڵاتدارانی لێكۆڵینەوەو دادگاو حكومەتی نوێ دیراسەی هەنگاونانی پێویستی نەكردووە بۆ ئاسانكرای ئەوانەی دەیانەوێ شكات بكەن و شایەتحاڵی ئەو كارەساتە بن لەدادگادا..
تاوانێك لە نمونەی تاوانی ئەنفال و هەڵەبجە ناتوانرێ بەچەند تۆمەتبارێ چاوی لێ ببوێردرێ، چونكە ئەو تاوانە مرۆییانە كۆمەڵێ تۆمەتباری مەزن رێكەوتوون لەسەری، بەڵام قۆرخكردنی چەند كەسێك و تۆمەتباركردنیان.. قەزیەكە زیاتر بچوك دەكاتەوە كە بووە بەهۆی كوژرانی (5000) مرۆڤی مەدەنی بێ تاوان، تۆمەتەكەش دوای دەرچوونی بڕیاری كۆتایی حەصر دەكرێت.
بەوشێوەیە ئەو ناتەواوەیەی لەگەڵ دادگاییەكەدایە، دادگای تاوان ناتوانێ بەسەرو بەندی قەزیەكەدا بگات بەهۆی فراوانی قەزیەكەوە، وە بەهۆی نەتوانینی كۆنترۆڵكردنی ئەو ناتەواویەی لەدادگاییەكەدا هەیە.. وە هەروەها نەتوانراوە ئەو ناوانە ئاشكرا بكرێت كە تۆمەتبارن و ڕایانكردووە، و قەزیەكانیان لابراوە بەهۆی ڕاكردنیانەوە باسیان لێ نەكراوە..
وە هەروەها گرنگی بەڵگەنامە نهێنیەكان و رێكەوتننامە ئاشكراكان و نهێنیەكان لەنێوان عێراقی سەردەمی رژێمی صەدام و نێوان كۆمپانیاو ئەو وڵاتانەی ئاسانكاریان كردووە بۆ گەیشتنی چەكی كیمیایی بە عێراق دەردەكەوێت لەبەردەم تاوانێكدا كەچۆتە بازنەی تاوانی جینۆسایدو تاوانی دژ بەمرۆڤایەتی.. ئەمەش بەچاوخشاندنی دەستەی دادگاییەكەدا دەبێت بەو دۆسیانەداو پەیوەست كردنی بەفایلی قەزیەكەوە تا قەزیەكە لە خولگەی تەخمین و حەدەستدا نەسوڕێتەوە..
وە زۆر گرنگە بەقوڵی لێكۆڵینەوە لەگەڵ فڕۆكەوانەكان و سەركردایەتی فڕۆكەوانیدا بكێت كە لێدانی كیمیایی ڕاپەڕاندووە بۆچەسپاندنی فەرمانی دەرچوو بەلێدانی ئاسمانی بەچەكی تایبەت.. وە لە پێناو دەستەبەركردنی دادپەروەریدا پێویستە لا بەلای ئەو تۆمەتانەدا بكرێتەوە كە ڕێكخراوە كوردیەكان و یاساییەكان ئاڕاستەی دەكەن، كە پێكهاتووە لەزۆرێك لەناوی قوربانی و شكاتكەران، كە دەستی تاوان بۆكەسانێك درێژ دەكرێت كە لەناو دەسەڵات یان دەرەوەی دەسەڵاتی ئەمڕۆدا هەن.. هەموو كەسێكی تاوانبار بێ تاوانە تاوەكو تۆمەتباریەكە دەسەپێت بەسەریدا، چونكە پشتگوێ خستنی ئەو بانگەوازو شكاتانە هەڵوێستێكی نادروست دروست دەكات كە هیچ بنەمایەك و سەنەدێكی نیە لەیاسادا..
جریمە حلبجە من منظور قانونیی
زهیر كا‌ظم عبود
مجلە (الصوت اڵاخر)ع:138/ا‌زار2007/ص(18-19)
