دۆسێی ئەنفال‌و نالەباری رەوشی دادگای عەدلی نیودەوڵەتی
ئەنفال‌و پەیماننامەی قەدەغەكردنی جینۆساید .
دۆسێی ئەنفال‌و نالەباری رەوشی دادگای عەدلی نیودەوڵەتی
عومەر محەمەد
١ی نیسانی ٢٠١٥ سلێمانی
ئەنفال، كە ناوی سورەتی هەشتەمە لە قورئانی ئاینی موسولماناندا، حزبی بەعسی عەرەبی سوسیالتی بۆ رەوایی پێبەخشینی پەلامارە سەربازیەكانی بۆ سەر گوندەكانی كوردستان ناوی ئەنفالی لێنان، هەرچەندە ئە مەش بۆخۆی مشت‌و مڕهەڵگرە هەندێك بەهۆیەوە تەواوی ئاینی ئیسلام‌و نەتەوەی عەرەبی پێ تاوانبار دەگەن‌و هەندێكیش پێیانوایەكە حكومەتی صدام بەم ناولێنانەی پەلامارە سەربازییەكانی ویستوویەتی ئاینی ئیسلام ناشیرین بكات، ئەم لێكدانەوانە هەر چۆنێكبن‌و هەرمەبەستێكیان هەبێ، لێرەدا لەسەریان ناوەستین.
تاوانی ئەنفال تەنها بریتی نیە لە هەشت قۆناغی سەربازی بۆ پاكتاوكردنی گوندەكانی كوردستان، هەروەها تەنها بریتیش نیە لە تاوانی كوشتنی بەكۆمەڵی گوندنشینەكانی كوردستان، بەڵكو رابوردویەكی تراژیدی ئێمەیە‌و تاوانەكە هێندە گەورەیە سنوری هەموو تاوانەكانی تری بەزاندووەو ترازاوەتە ناو تاونی جینۆسایدەوە، ئەوەش سوكایەتی بوو بە هەموو بەهاكانی مرۆڤ‌و پێشیلكاریەكی نێودەوڵەتی، واتە ئەو تاوانە گەورەیەی لە ساڵی 1987-1988 لە ژێرناوی ئەنفالدا دژ بەگوند نشینەكانی كوردستان كرا، سەرەرای هەر ئازارێكیش كە بەرجەستەو ڕۆحی نەتەوەی كورد كەوت، بەڵام دەتوانین بڵێین تەنها تاوانێك نیە دژ بە مرۆڤی كورد، بەڵكو تاوانێك بوو ئابروی مرۆڤایەتی بەگشتی‌و عەرەب بەتایبەتی لە كەداركرد، تاوانێك بوو دژ بەكۆی مرۆڤایەتی‌و هەیبەتی نەتەوەیەكگرتووەكانیش.. سوكایەتی بوو بەبەهای مرۆڤ‌و دوارۆژی مرۆڤایەتی، هیچ بەزیادە رۆیی نازانم ئەگەر بڵێم: ئەنفال تەنها رژێمێكی لە عێراقدا سەرقاڵ نەكرد بوو، بەڵكو كۆی كۆمەڵگای عێراقی بەجەلادو قوربانیەوە، تەنانەت بەوانەشەوە كە خۆیان لە سیاسەت بەدورگرتبوو سەرقاڵكردبوو، هەروەها ئەو كۆمپانیاو بازرگانە غیرە عێراقیانەش كە كەوتوونەتە بازنەی تاوانەكەوە‌و بەشێوەیەك لە شێوەكان تێوەگلاون. بۆیە كاتێك لەبەرانبەر تاوانی ئەنفال رادەوەستین، ناشێت تەنها لە گۆشەیەكەوە تەماشای بكەین.. بەڵكو دەشێت هەموو ڕەهەندەكانی ئەو تاوانە ببینین كورد هەرگیز قازانج لەوە ناكات بۆ ناساندنی ئەوتاوانە لۆكاڵی بیربكاتەوە بەڵكو ئەركی هەموو لایەكە كەوا لەجوغرافیای كوردستان بیترازێنین، چ رەهەندە ناوخۆییەكەی چ نێودەولەتیەەكەی، ئەوانەی هەموو تاوانەكە دەخەنە ملی ئاین، ئەوا لایەنێكی زەبلاحی تاوانەكە فەرامۆش دەكەن، بەلای كەمەوە زانست‌و تەكنەلۆژیای سەردەم بێ بەری دەكەن، ئەوانەشی بەتەنها رژێمی بەعس بەتاوانبار دەزانن دیسانەوە چاوپۆشی لە زۆرلایەنی تر دەكەن نەتەوەیەكگرتووەكان‌وپشتیوانی كۆمپانیاو دامەزراوەكان، پسپۆرو شارەزایانی بێگانە لەكۆمپانیا پیشەسازیەكانی چەكسازی‌و بەتایبەتیش ئەو پسپۆڕانەی لەعێراق كاریان بۆ بەعس دەكرد،بەشێوەیەكی گشتی مۆدێرنەوپێشكەوتنی تەكنەلۆژیای سەربازی‌و بەرژەوەندی ئابوری دەوڵەتە زلهێزەكان‌و سیاسەتی بازرگانی‌و هەرپێنج ئەندامە هەمیشەییەكەی ئەنجومەنی ئاسایش
([1]).ئەوەی تاوانی ئەنفال دەخاتە ئەستۆی تەنها چەند سەركردەیەكی توند ڕەوەوە یان دەیخاتە ئەستۆی جاشەکانەوە هەرئەوانەش بە تاوانباری ئەنفال دەزانێ، بییەوێ یان نا پاساو بۆ سیستمێكی سیاسی‌و فكری شۆڤێنی دەهێنێتەوە‌و كوردیش وەك گروپێكی ئەتنی لە كۆمەڵگەی مرۆڤایەتی دادەبرێ‌‌و بە جۆرێك لە جۆرەكان تاوانەكە لەڕەفتاری حزبێكی سیاسیدا كورت دەكاتەوەو خەسڵەتی نێو نەتەوەیی بەتاوانەكەوە لاواز دەكات. بۆیە ئەوەی دەمەوێ جەختی لەسەر بكەمەوە ئەوەیە كە گەلی كورد لە باشور وەك نەتەوە لەبەردەم هەڕەشەی یەكجاری پاكتاوی رەگەزیدا بووەو هەوڵی سرینەوەی شوناسی نەتەوەیی دراوە، لەلایەكی تریشەوە بە ئەنقەست بوبێ یان نا، هەوڵی ئەوە دراوە كورد وەكو میللەتێك لەكۆمەڵگەی نێودەوڵەتی داببڕن‌و ئەو تاوانەی لەدژی پیادەكراوە سنوری كێشەیەكی ناوخۆیی نەبەزێنێ، بەڵام كەی توانیان ئەوە بسەلمێنن كە كورد بەشێك نیە لەكۆی مرۆڤایەتی ئەوسا دەتوانن تاونی ئەنفال‌و جینۆسایدیش دژ بە گەلی كورد بچوك بكەنەوە بۆ روداوێكی خوێناوی ناوخۆیی.
ئەنفال‌و هەندێك لەبەندە یاساییەكانی پەیماننامەی نێودەوڵەتی.
بەڵگە‌نامە‌ی نێودەوڵەتی تایبەت بە جینۆساید، پەیماننامەی ڕێكخراوی نەتەوە یە‌كگرتووە‌كانە، كە لە ساڵی 1948 كۆمەڵە‌ی گشتی ڕێكخراوی نەتەوە یەكگرتووەكان بە بڕیاری ژمارە 96 لە 11/12/1946 دەری كردووە، پەیمانامەكە تایبەت بوو بەوەی كە‌جینۆساید لە‌یاسای نێودەوڵەتیدا تاوانێكە لەدژی ئامانج و مە‌بە‌ستە‌كانی نەتەوە یەكگرتووەكان، بۆیە دەبێت جیهانی پێشكە‌وتوو مە‌حكومی بكات.
لەدوای ئەو پەیماننامەیەوە لیژنە‌یە‌ك لە‌ئە‌نجومە‌نی ئابووری و كۆمەڵایە‌تی ڕێكخراوی نەتەوە یەكگرتووەكان پڕۆژە‌یە‌كیان پێشكە‌شی كۆمەڵە‌ی گشتی كرد، دواتریش پرۆژەكە تاوتوێكراو پە‌یماننامە نێودەوڵەتیەكەی لێ بەرهەمهات، كە لەبەرواری 9/12/1948 ئیمزای 108 وڵاتی لەسەر كراو وڵاتە واژۆكەرەكان پێوەی پابەند بوون‌و بەپەیماننامەی قەدەغەكردنی تاوانی جینۆساید ناسراو، وێرای هەموو كەموكوریەكانیشی هێشتا تاكە پەیماننامەی باوەرپێدراوەو لەكاردایە.
ئاشكرایە ڕێكخراوی نەتەوەیەكگرتووەكان دوو پەیماننامەی یەك بەدوای یەكی لە بارەی دژایەتی كردنی پێشیلكاریەكانی مافی مرۆڤ‌و تاوانی جینۆساید دەركردووە، ئەوانیش بریتی بوون لە هەردوو پەیماننامەی قەدەغەكردنی تاوانی جینۆسایدو پەیماننامەی جاری گەردوونی مافەكانی مرۆڤ، كە یەك بەدوای ئە‌ویتردا دە‌رچوون‌و تەنیا ڕۆژێك نیوانیانە.
یەكەم : پەیماننامەی قەدەغەكردنی جینۆساید و سزادانی تاوانكارانی لە بەرواری 9/12/1948دا دە‌رچووە.
دووەهەم: پەیماننامەی جاڕی گە‌ردوونیی مافەكانی مرۆڤ ، كە لە (10/12/1948) دا دە‌رچووە. هەردوك پەیماننامەكە بەڵگەی نەتەوەیەكگرتووەكانن، لە‌پێناوی پاراستنی كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی‌و رێزگرتن لەمافەكانی مرۆڤ دە‌رچوون.
ئەم پەیماننامانە ئەگەرچی لەكاتی پێویستدا بەفریای گەلی كورد نەكەوتن‌و هیچیان لەمەینەتی‌و تاوانەكانی بەعس كەم نەكردەوە، بەڵام ناشێت بەهەندیان نەگرین‌و بەڕەش بینیەوە لێیان بڕوانین.. چونكە هێشتا بێكاریگەر نین، ئەگەر سەرنج بدەین پەیماننامەی ساڵی 1948 كە تایبە‌تە بە قەدەغەكردنی تاوانی جینۆسای،سەرباری ئەو كە‌موكوڕیانەش هە‌تاكو ئێستا هێزی نێونەتەوەیی هەیەو بەبایەخەوە تەماشای دەكرێت، لەجیهاندا پشتی پێدەبەسترێ، چونكە هێشتا بنە‌مایەكی یاساییە بۆ هەموو ئەو دادگایانەی كە دە‌ربارە‌ی تاوانی نا ئاسایی، چ لەسەر ئاستی نێودەوڵەتیدا یان لەناوخۆی وڵاتدا.بەتایبەتی بۆ تاوانی جینۆساید ساز دەكرین، ( وەك ئەو دادگایەی ئێستا لەعێراقدا لەكاردایە بۆ لێكۆلینەوەو دادگایی كردنی سەرانی حزبی بەعس دامەزراوەو لەسەر دۆسێی ئەنفال‌و دوجەیل‌و راپەرینی شەعبانیە تۆمەتبارانی دادگایی كرد) مەبەستیش لەوەیە ئەگەر هێزی نێودەوڵەتی‌و یاسایی نەبوایە عێراق هیچ یاسایەكی نەبوو بتوانێ محاكەمەی تاوانبارانی جینۆسایدی پێبكات، پەیماننامەكە كە لە 19 بە‌ند پێكهاتووە. بەشێوەیەكی گشتی لەباری یاساییەوە زۆر گرنگە ئێمە بەدەستیانەوە بگرین‌و كۆدی ئەو دۆسێیانەی پێبكەینەوە كەدەچنە خانەی تاوانی جینۆسایدەوە، لێرەدا لەكۆی ئەو 19 بەندە تەنها لەسەر چەند بەندێكی پەیماننامەكە دەوستین، بەتایبەتی ئەو بەندانەی جەخت لەوە دەكاتەوە كە نابێت تاوانی جینۆساید بە تاوانی ئاسایی تەماشابكریت‌و تاوانبارانی لەسزا دەربازبن، هەروەك لەناو بەندەكانیدا داوا دەكات ئەو وڵاتانەی واژوی پەیماننامەكەیانكردووە، رێگەبدەن تاوانی نێودەوڵەتی (تاوانی جەنگ، كۆمەڵكوژی، تاوانی دژی مرۆڤایەتی) لەدنیادا ڕووبدەن یان ئەوان هاوكارو یاریدەدەربن، یان تاوانكاران‌و گومانلێكراوانی ئەو تاوانە پەناو داڵدە بدەن. هەروەك بە ڕوونی دەبینین لەبەندەكانیدا جەخت دەكاتەوە بەم شێوەیەی خوارەوە.
پەیماننامەكە لەبەندی یە‌كە‌مدا، جەخت لە دەوڵەتە بە‌شداربووە‌كان دەكاتەوەو لێیان دوپات دەكاتەوە كە چ لە‌سە‌ردە‌می شەڕ دا یان لە ئاشتیدا ـ، جینۆساید وەكو تاوان لە یاسای نێودەوڵەتیدا دیاری بكەن و پە‌یمانی ئەوە دەدەن كە كاری پێویست بكەن بۆ قە‌دە‌غە‌كردن و سزادانی تاوانكارانی ئەو تاوانە.
بەندی دووەم، پێناسە‌ی جینۆساید دەكات‌و جۆرەكانی لەكاتی جیاوازادا دیاریدە‌كات. بەندی سێیە‌میش ئەو كردەوانە دیاریدە‌كات كە دژ بەمرۆڤایەتین‌و سزایان لەسەرە، بەتایبەتی تاوانی جینۆساید، بەندی چوارە‌میش دە‌ریدە‌خات كە ئە‌نجامدە‌ر یان تۆمە‌تباری تاوانی جینۆساید هە‌ركە‌سێك بێت چ لێپرسراوی گەورە یان فە‌رمانبە‌ری ئاسایی یان هەر كە‌سێكی تر، ئەوا لە سزا دەربازنابێت‌و حەصانەی ناوخۆیی‌و نێودەوڵەتی نایگرێتەوە.بەندی پێنجە‌م، پە‌یمانی دەوڵەتە بە‌شداربووكان ڕووندە‌كاتە‌وە كە بە‌گوێرە‌ی دە‌ستوور پابەند دەبن بەپەیماننامەكەوە‌و بەپێی شەرعیەتی یاساییان دەتوانن سكاڵا بدەنە رێكخراوی نەتەوە یەكگرتووەكان.
بەندی شەشەمی پەیماننامەكە بۆ ئێمە زۆر گرنگە، چونكە جەخت لەسەر ئەوخاڵە دەكاتەوە كە رێگە بۆ دادگاكانی ناوخۆی وڵات هەمواردەكات، بۆ دادگایكردن‌و لێپێچینەوەی تۆمەتباران‌و گومانلێكراوانی تاوانی جینۆساید، گرنگی ئەم بەندە لەوەدایە لەبەر ئەوەی دادگای نێودەوڵەتی بۆ دادگایی كردنی تاكە كەس دەستنادات، رێگە هەمواردەكات دادگاكانی ناوخۆ بەئەركی لێكۆلینەوەو دادگایی كردنی گومان لێكراوان‌و تۆمەتبارانی جینۆساید هەستن، مەبەستیش لەمە ئەوەیە كە رەنگە هەموو تۆمەتبارێك نەكەوێتە دەست دادگای نێودەوڵەتی، بۆیە لەناوخۆی وڵاتدا دەشێت دادگایەكی تایبەتمەند بۆ تاوانكاران دابمەزرێ‌‌و گەورەو بچوكی تاوانباران سزابدرێن.
بەندی هەشتەمی پەیماننامەكە هەریەك لەلایەنە پەیوەندیدارەكان “وڵاتە واژۆ” كارەكان، بۆیان هەیە كە داوا لەدام‌و دەزگا تایبەتیەكانی نەتەوەیەكگرتووەكان بكەن، بەپێی ئەو متمانەیەی نەتەوەیەكگرتووەكان،هەیەتی ، بۆ قەدەغەكردن‌و لەنێوبردن‌و بەربەستكردنی ڕەفتارەكانی جینۆساید، یان هەریەكێك لەو كاروكردەوانەی تر لەبەندی سێهەمدا دیاریكراون كاربكات.
پەیماننامەی قەدەغەكردنی تاوانی جینۆسایدو سزادانی تاوانكارانی لەبەندی حە‌وتە‌میدا كردەوە جینۆسایدیەكان بەتاوانی سیاسی تەماشاناكات، بەپێچەوانەوە وەكو تاوانی نێودەوڵەتی مامەڵەیان لەگەڵدا دەكات، كەلەبەندی سێهەمی پەیماننامەكەدا جۆرەكانی دیاریكراون، واتا لەكاتی بەدەستەوەدان‌و دەستگیركردنیاندا تۆمەتباران‌و تاوانباران، وەكو هەركەسێكی ئاسایی دێنە ژماردن‌و وەكو تۆمەتبار دەچنە قەفەزی دادگاوە، نەك وەكو سەركردە‌و كەسایەتیەك كەحەصانەی هەبێت، هەروەها لایەنەپەیوەستەكان” ئەو ولاتەی واژۆی قەدەغەكردنی كردووە” لەحاڵێكی وادا پەیمان دەدەن كە بەپێی یاسای پەیماننامەكان گومانلێكراوان ڕا دەستی دادگاو یاسا دەكەن.
ئەم بەندە جەخت دەكاتە سەر ئەو دە‌وڵە‌تانەی واژۆی پەیماننامەكەیان كردووەو بە‌شدار بوون هەتا پێوەی پابەندبن‌و ئەو جۆرە كە‌سانە‌ی كە تاوانی جینۆسایدیان ئەنجامداوە یان بەشدارییان تێدا كردووە تەسلیم بكرێنە‌وە‌‌و بەهیچ پاساوێك داڵدەیان نەدەن. دیارە بە‌گوێرە‌ی یاسا هەر كە‌سێك لەسەر هەڵوێستی سیاسی وڵاتی خۆی جێهێشتبێ و ڕوویكردبێتە وڵاتێكی تر تەسلیم بەدادگا دەكرێتەوە، تەنها لەوكاتانەدا نەبێت كە وڵاتەكە سزای توندی هەبێت، وەكو یاسای لەسێدارەدان‌و كوشتنی هەبێت، تەنها لەوحاڵەدا نابێت تە‌سلیمبكرێتە‌وە،چونكە ژیانی تۆمەتبارەكە دە‌كە‌وێتە مە‌ترسییە‌وە، بەڵام ئەو كە‌سانە‌ی كە‌تۆمە‌تبارن بەتاوانی جینۆساید بە‌گوێرە‌ی پەیماننامەی پە‌یوە‌ندیدارانی نێودەوڵەتی،دە‌وڵە‌تان لە‌سە‌ریانە تە‌سلیمی وڵاتی خۆیانی بكەنەوە بۆ دادگاییكردنیان، یان تەسلیم بە‌دادگایە‌كی نێودەوڵەتی بكرێت . یان هەر لەناوخۆی ئەو وڵاتە دادگایی بكرێت.. بۆنمونە ئەگەر گریمانەی ئەوە بكەین پۆلیسی نێودەولەتی (ئەنتەر پۆل) نزار خەزرەجی دەگرێت، لەوكاتەدا كە دوو دادگا داوی كردووە، یەكێكیان دادگای عێراقیە كە لەناوخۆی وڵاتدایە كەوڵاتی تۆمەتبارەكە‌ویە، ئەوی تریش دادگای شوێنی نیشتەجێبوونێتی (دانیمارك) ئەوا لەو كاتەدا پۆلیس دەیداتەوە بە دادگای دانیمارك.
بەندی هەشتەمی پەیماننامەی قەدەغەكردنی جینۆساید ئە‌وە‌مان پێدەڵێت كە دەوڵەتە بە‌شداربووە‌كان دەتوانن داخوازیی خۆیان بدەنە دەزگا تایبە‌تمە‌ندە‌كانی ڕێكخراوی نەتەوە یەكگرتووەكان كەڕێوشوێنی گونجاو بگرێتە بە‌ر بۆ ڕێگە‌گرتن لەوتاوانەو سزادانی تۆمەتبارانی جینۆساید لەدوای ئەنجامدانی.
لێرەدا ئێمە پێویستمان بەهەڵوەستەیەكی جدی هەیە : ئەگەر ئەوە مەرجی نەتەوەیەكگرتووەكان بێت كە دە‌وڵە‌تێكی ئەندام لەنەتەوەیەكگرتووەكان سكاڵانامەیەك لەبارەی تاوانی جینۆسایدەوە بخاتە بە‌ردە‌م ڕێكخراوی نەتەوە یەكگرتووەكان ئە‌ی گەلی كورد كە‌خاوە‌نی دەوڵەت نیە، چۆن ئەو جۆرە داخوازیی و شكاتنامانە بگەیەنێتە بە‌ردە‌م دادگای نیودەوڵە تی؟ بۆ وەڵامی ئەم پرسیارە ناچارین بلێین: پێویستی بەتێكۆشانێكی لەرادەبەدەر هەیە، چونكە مەسەلەكە تەنها پابەند نیە بەیاساوە بەڵكو لەهەمانكاتدا تێكەڵ دەبێت لەگەڵ سیاسەت و بە‌رژە‌وە‌ندیی وڵاتانی تر‌و تەنانەت سیاسەتی نێودەوڵەتیش، ئەگەر دە‌وڵە‌تێكیش نەبێت ئەو كارە بكات كەواتە ناتوانرێت دادگایەكی نێودەوڵەتی بۆ تاوانبارانی تاوانێكی وەكو ئەنفال سازبدرێت، چونكە ئەو دادگایە بە‌بڕیاری ڕێكخراوی نێودەوڵەتی دروستدە‌بێت‌و پابەندە بە كێشەی نیوان دەوڵەتانەوە، كەواتە پێویستە دە‌وڵە‌تێك كارە‌كە بكات‌و دۆسێكە بجولێنێ.
بەڵام لەبەرئەوەی تاوانی جینۆساید، كێشەیەكی نێودەوڵەتییە، ئەگەر دادگایەكی نێودەوڵەتیشی بۆ پێكنهەێنرێت ئەوە مانای ئەوە نییە كە ئەو تاوانە و ئەو بابە‌تە مۆرك و تایبە‌تمە‌ندیی نێودەوڵەتی لە دەست دەدات‌و دۆسێكە دادەخرێت،ئەگەر ئەو دادگایەی كە‌بۆ دادگاییكردنی تاوانبارانی ئەنفال دروست بوو، هەرچەندە بەبریاری نەتەوەیەكگرتووەكان دروست نەبوو، بەڵام نەیتوانی پرەنسیبە نێودەوڵەتیەكان فەرامۆش بكاو خۆێ لێلا بدات‌و تەنها بە بەندە یاساییەكانی ناوخۆی عێراق تۆمەتبارانی ئەنفال محاكمە بكات. ئەگەر بە‌راوردێك بكەین لە‌نێوان دادگاییكردنی تاوانبارانی یوگوسلاڤیای پێشوو، لەگەڵ دادگایی كردنی تاوانبارانی ئەنفال، ئەوا جیاوازی بەرچاو دەبینین، بەڵام هێچكامیان ناتوانن لە پرەنسیپە یاساییە نێودەولەتیەكان دەربچن.. چونكە دادگای یوگسلافیا بە بڕیاری ئەنجومەنی ئاسایشی ڕێكخراوی نەتەوە یەكگرتووەكان دروستبوو، بەڵام دادگاكەی عێراق بەبریاری دەولەتی عێراق دروستبووە،. هەروەك دكتۆر مارف گوڵ دەلێت : ( دادگای نێودەوڵەتی تایبەت بە یۆگۆسلاڤیای پێشوو ساڵانێكە كاردە‌كات و بە‌پشتگیرییە‌كی نێودەوڵەتی باشە‌وە بە‌ڕێوە دە‌چێت) ([2] ) بەڵام دادگای باڵای تاوانەكانی عێراق لەبەرئەوەی بە یاسای ناوخۆی وڵات دامەزراوە، نەیتوانیوە تاوانی جینۆساید بەچەند بەندێكی یاسایی دیاری بكات. بەڵام پشتی بە‌یاسای نێودەوڵەتی بە‌ستووە‌‌و لەگەڵ یاساكانی ناوخۆدا گونجاندوویەتی) [3] ڕاستە ڕۆژگاری ئەمڕۆی عیراق سە‌خت‌وئاڵۆزەو دادگاكە قسەی زۆری لەسەرە وەك ئەوەی ناتوانێت عە‌دالە‌ت بپارێزێت، بەڵام ئەگەر بەڵگە‌كان ڕوون و یاسایی بن خۆ لەدادگای نێودەوڵەتیدا بێت یان لە دادگای ناوخۆدا بێت هەر دە‌بێ بڕیارێكی عادیلانە لەبارەی تاوانە نیودەوڵەتیەكانەوە دە‌ربكات، هەروەك بینیمان دادگای باڵای تاوانەكان دۆسێی ئەنفالی بەجینۆساید یەكلایی كردەوە بەبێ ئەوەی ئەو بەندەیاساییانە لەدادگاكەیدا هەبن.
تاوانی ئەنفال‌و نالەباری دادگای عەدلی نیودەوڵەتی بۆ دۆسێیەكەی :
لەبەر ئەوەی تاوانی ئەنفال دۆسێیەكی زۆر گەورەیەو دەهێنێ لەسەر ئاستی نێونەتەوەیی كاری جدی لەسەربكرێ، جگە لەدادگای ناوخۆ دەشێت، جارێكی دیكە لەدادگای عەدلی نێودەوڵەتی ئەو دۆسێیەكە بكرێتەوە، ئەمەش بەپشت بەستن بەو پشتگیریە نێودەوڵەتیەی كە دادگای نێودەوڵەتی دەستنیشانی كردووە، بەوەی كە تاوانی جینۆساید، تێپەڕبوونی وەخت بەسەر مێژووی ئەنجامدانیدا نابێتە كۆسپ‌وبەو هۆیەوە دۆسێكە دابخرێت، بۆیە هەتا ئەوكاتەی تاوانكاران‌و گومانلێكراوانی ئەو تاوانە هەبن، ئەم دۆسێیەش دەشێت هەبێ‌‌و دادگا بۆ ئەنجامدەران‌و هاوكاران‌و ئەوانەی هاندەرو زەمینە سازكەری بوون، دادگایان بۆ سازبكرێ، بەڵام لەبەر ئەوەی چەندین هۆكار لەئێستادا دەبنە رێگری جدی لەبەردەم سازدانی لێكۆڵینەو لەدادگای نێودەوڵەتی، ئەم دۆسێیە بەهەڵواسراوی دەمێنێتەوە، ئەو هۆكارانەش دەشێت بەدوو جۆر بخوێنرێنەوە، من هەوڵدەدەم هەردوو هۆكارەكە بەشێوەیەكی جیاواز بخەمە بەرتیشكی سەرنجەوە بەم شێوەیەی خوارەوە:
یەكەم: هۆكاری ناوخۆیی
لەبەرئەوەی ئەمرۆ كورد وەكو گروپێكی جینۆسایدكراو خاوەنی قەوارەیەكی سیاسی ئەوتۆنیە، یان خاوەنی دەوڵەت‌و پێگەیەكی بەهێزنیە، ناتوانێ هەروا بەئاسانی دۆسێی جینۆساید بخاتە بەردەمی ئەو دادگایە، جگەلەوەش پێگەی حزبەكانی كوردستان نەك هەر لەعێراق، بەڵكو لەهەموو ئەوپارچانەی تری كوردستان، جگە لەلاوازی پێگەی سیاسیان، خۆشیان لەگەڵ یەكدا ناكۆك‌و ناتەبا‌و بێ ستراتیژن، ئەمە لەكاتێكدا نەیارانی كورد هەماهەنگی باش لەنیوانیدایە بەتایبەتی لەسەر چارەنوسی كوردو دژایەتی كردنی هەر قەوارەیەكی سیاسی بۆ گەلی كوردستان، ئەگەر هەڵوە‌ستە‌یە‌ك لەسەر وە‌زعی سیاسی وپە‌یوە‌ندییە نێودەوڵەتییە‌كانی عێراق لە‌سە‌ردە‌می تاوانەكانی ئەنفالدا بكەین. بەئاسانی لەوە تێدەگەین كەئەو كۆسپانە چین‌و چۆن رێگە دەگرن لەوەی كورد هەتا ئەمرۆش ناتوانی دۆسێی جینۆساید وەكو وەرقەیەك بەكاربهێنێ، كەواتە لەبەرئەوەی كورد خاوەنی دەوڵەت نیە هەتا بتوانێ دۆسێكە بجوڵێنی، دەكرێت دۆسێكە بكرێتە هۆكارێك‌و بجوڵێندرێت بۆ ئەوەی دەوڵەتی كوردی پێدروست بكرێت.
یەكەم هۆكار ئەوەبوو لەوسەروەختەدا سنووری دە‌وڵە‌تان داخرابوون‌و سە‌روە‌ریی دە‌وڵە‌تیش لە‌سە‌روی مافەكانی مرۆڤەوە دانرابوون. لەو سەروەختەدا رژێمی بەعس لەجەنگێكی مەترسیداردا بوو لەگەڵ ئێران، بۆیە هاوكات هەوڵیدەدا كەوا تاونەكە بخاتە ناو تەپوتۆزی جەنگەكەوەو لەگوماندا بیهێلێتەوە.
دووەهەم: بەعس وەكو رژێمێكی حوكمران لە عێراقدا توانیبووی سودێكی زۆر لەدواكەوتوویی سەرەك خیڵە كوردەكان ببینێ‌‌و بەناوی بەرگری لەنیشتمانەوە تاوانەكە بخاتە چوارچێوەی پیرۆزی نیشتمان‌و بەگژداچوونەوەی خیانەتكاران‌و بەرەی نیشتمانیەوە، لەو لاشەوە هێزە سیاسیە كوردیەكان جگە لەناكۆكی‌و دابراوی خۆیان لەدنیای دەرەوە، لە رووی سەربازیشەوە خاوەنی چەكێكی كاریگەر نەبوون بۆ رووبەروو بوونەوەو جەنگێكی درێژخایەن. ئەمە جگە لەوەی كردنەوەی بەرەی شەڕ لەگەڵ سوپای پاسداراندا لەكاتی جەنگی ئێران – عێراقدا ئەوەندەی تر رژێمی صدامی هاندا دەست نەپارێزێ‌‌و بازنەی تاوانەكە فراوانتر بكاتەوە.
سەرباری هەموو ئەمانەش ڕژێمی بەعس بەحوكمی ئابوریەكی بە هێز توانای ئەوەی هەبوو كاریگە‌رییە‌كی زۆری بەسەر جیهانی دە‌رە‌وە‌دا پەیدا بكات، ئەمە جگە لەوەی جیهانی عەرەبی بەتەواوی پشتگیریان لێدەكرد‌و لەتاوانەكانیشی بێدەنگ بوون، رژێمی بەغدا هەوڵی جیاوازی هەبوو بۆ ئەوەی لەجیهاندا بتوانێ جێپێی خۆی قایم بكات، لە‌ڕووی سەربازی ومخابە‌راتیەوە پەیوەندی توندو تۆڵی لەگەڵ دە‌وڵە‌تاندا پەیدا كردبوو، بەتایبەتی وڵاتێكی وەكو توركیاو میسر‌و روسیای ئەو سەردەمە. بەرژەوەندی ئابووری لەگەڵ هە‌ندێ دەوڵەتی ترگریدابوو، هە‌ندێ دەزگای ناوخۆی دە‌وڵە‌تانیشی بە‌كڕین و بە‌رتیلدان‌و دە‌ستە‌مۆكردن قایل كردبوو، بە جۆرێك نەك هەر لە ملهوریەكانی بێدەنگ بن بەڵكو هاوكاریی بەردەوامیشی بكەن. لەولاشەوە سەركوتی بێئەندازەی هێزە سیاسیەكانی ناوخۆی عیراق‌و نەگەیشتنی دەنگی عێراق بەدەرەوەی خۆی، زەمینەی هەموو ئەو ملهوری‌و تاوان و كردە‌وانەی ڕژێمی خۆشكردبوو، ئەمانەو ناكۆكی نێودەوڵەتیش هۆكارێكی تر بوون بۆ بێدە‌نگبوونی كۆمەڵگەی نێودەولەتی لە‌ئاستی تاوانەكانی ڕژێمی بە‌عسدا لە كاتی خۆیدا.
ئیتر لەهە‌لومە‌رجێكی ئاوا داخراودا زەمنەی ئەوەی هەبوو كەوا لەتاوانی كۆمەڵكوژی‌و دەركردنی كوردە فەیلیەكان‌و دوای ئەویش گرتن‌و كۆمەڵكوژی بەرزانیەكان‌و ئینجا ئەنفال‌و كیمیاباران لەدژی گەلی كورد ئەنجام بدات و لە‌ئاستی تاوانە‌كانیشدا میللە‌تانیش چە‌واشەبكات، كە هەموو ئەم تاوانانە نائاسین‌و بەتاوانی نیودەوڵەتی یان”جینۆساید” دەژمێردرێن.
لەم پێودانگە‌وە، سە‌یركردنی دۆسێی تاوانی جینۆسایدكردنی بەشێك لەگەلی كورد بە‌جۆرێكی جیاواز دە‌خوێندرێتە‌وە، كە هەم ناتوانرێت بڕیارێكی نێودەوڵەتی بۆ دادگایەكی لەو جۆرە دە‌ربچێت، هەم پە‌یوە‌ندیی بە چارە‌نووسی كورد خۆیە‌وە هەیە.
سەرباری هەموو ئەو گرێ‌و گۆڵە یاسایی‌و سیاسیەش هێشتا ناشێت هیوا بڕاوبین، ئەو بڕیارە‌ی كە لەدادگای باڵای تاوانەكانی عێراقە‌وە دە‌رچوو، ئاڕاستە‌ی كاركردنی بۆ ئەو دۆسێیە گۆڕی و ئێستا دە‌توانرێ كاربكرێت بۆ پشتگیرییە‌كی نێودەوڵەتی بۆ ناساندنی جینۆسایدی كورد بە دنیا. نابێت لە‌بیریشمان بچێت، لەم سە‌ردە‌مە‌دا مە‌سە‌لە‌ی كورد خۆی گە‌یشتۆتە ئاستێكی نێودەوڵەتی باشتر و پە‌یوە‌ندییە‌كانی كورد لەگەڵ جیهانی دە‌رە‌وە‌ی خۆیدا بەسوودەوپشتگیرییە‌كی چاكە بۆ ئەوەی هەم بڕیار و ڕووداوە‌كانی تاوانی جینۆسایدكردنی گەلی كورد و هەم مە‌سە‌لە‌ی كورد پشتگیریی لێ بكرێت، ئەمە نەك هەربۆ خودی ئەو دۆسێیە بەڵكو بۆ نە‌خشە‌ی سیاسی داهاتووی كورد خۆشی بەسودە. بە‌مجۆرە قسە‌كردن لەسەر پەیماننامەی قەدەغەكردنی تاوانی جینۆساید بۆ كورد پە‌یوە‌ندیی بە‌ئێستا و داهاتووە‌وە هەیە.
هۆكارە دەرەكیەكان :
ئەنفال‌وكۆی تاوانە كۆمەڵكوژیەكانی تریش لەكاتێكدا ئەنجامدران كە عێراق لەگەڵ ئێران لەجەنگێكی وێرانكەرو جیهانیش لە قۆناغی شە‌ڕی ساردابوو، خودی جەنگی ساردیش بەتەواوی لەبەرژەوەندی هێزە تۆتالیتارەكان‌و سیستمە دیكتاتۆرەكانی دنیابوو، بۆیە نەك هەر لەبەرانبەر كورد بەڵكو بوارێكی وا نەمابووەوە هەتا كارێكی بەرچاو بكرێت بۆ ڕێگە‌گرتن لەتاوانی جینۆساید و سزادانی ئە‌وكەسانە‌ی تاوانەكە‌یان ئەنجامداو سە‌رجە‌می پە‌یوە‌ندییە نێودەوڵەتییە‌كان بە‌تە‌رازووی بەرژەوەندی سیاسیی و ئابووری و سەربازی دووبە‌رە‌ی دژبە‌یە‌ك و ناكۆك دە‌ژمێردران، عێراقیش لەم كاتەدا هەم بەرژەوەندی لەگەڵ ئەمریكاو هەم لەگەڵ روسیاشدا هەبوو، ئەمەش زیانێكی زۆری بەمرۆڤایە‌تی بەتایبەتی بەگەلانی عێراق‌و لەوەش تایبەت تر بەگەلی كورد گەیاند، بەتایبەتی بۆ ئەو میللە‌ت و گروپانە‌ی كە دە‌وڵە‌تیان نە‌بووە و نە‌یانتوانیوە كاریگە‌رییان هەبێت لە‌ئاستی نێودەوڵەتیدا. گەلی كورد تەنها ستەمی دەرهەق نەكرا، بەڵكو بەكردەوە تاوانی جینۆساید لەدژی پیادەدەكرا، تاوانی كۆمەڵكوژی، سرینەوەی ناسنامەی نەتەوەیی، تاوانی جەنگ تاوانی دژی مرۆڤایەتی بەشێوەیەكی سیستماتیك لەدژی گەلی كورد پیادەكران‌و زیانێكی مادی‌و مەعنەوی زۆری پێگە‌یشت. بێدەنگی كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی هە‌تاكو كۆتایی هاتنی شە‌ڕی سارد لە ساڵانی 1991- 1992 بووە مەترسیدارترین هەرەشە لەسەر ئایندەی كورد، وەكو گروپێكی ئەتنی‌و نەتەوەیی‌و وەكو بەشێك لەكۆی مرۆڤایەتی، لەدوای ساڵی 1991وە كە دنیا بووە یەك جەمسەر ئیتر گۆڕانكاری لە‌ژیانی كوردیشدا دە‌ستیپێكرد و تارادەیە‌ك جیهان بە‌دە‌نگەوە هات، راستە قۆناغی شە‌ڕی سارد هەر بەتەنها بۆ كورد زە‌حمە‌ت نەبوو، بەڵكو زیانێكی زۆری بەكۆی مرۆڤایە‌تیش گەیاند تەنانەت، كارو چالاكییە‌كانی ڕێكخراوی نەتەوە یە‌كگرتووە‌كانیش كەم ببوونە‌وە و ((U.N ڕۆڵێكی ئە‌وتۆی نە‌ما بوو ئەوەش بە ئاشكرا دیار بوو لەبەر ناكۆكی نێوان ئە‌مریكا ویە‌كێتی سۆڤییە‌ت و دۆستە‌كانی بوو، بەڵام ئەمە نابێتە پاساوێك بۆ بێدەنگی لەتاوانی جینۆساید، چونكە كورد بە كردەوە كەوتە بەرپەلاماری جینۆسایدو ناوچە جوگرافیەكەی پیسكراو وەكو تاوانێكی تری نێودەولەتی تاوانی ئیكۆ ساید ” پیس بوونی ژینگەی لێكەوتەوە” ئەوتاوانەی مەترسیەكانی هەتا ئەمرۆ لە ئارادان‌و كۆمەڵگەی نێودەولەتی بەدەنگیەوە نەهاتووە.. راستە ئەو سەروەختە ڕە‌وشی مافی مرۆڤ نەك هەر لە عێراقدا بەڵكو لە جیهاندا لەبارێكی خراپدا دەگوزەراو دەبوونە بە قوربانی ناكۆكی و بەرژەوەندەیەكانی هەردوو زلهێزی دنیا ( ئە‌مریكا و یە‌كێتی سۆڤییە‌ت) . بۆیە دەشێت بەشێك لە قەرەبووی تاوانی جینۆساید لەدژی كورد بكەوێتە ئەستۆی وڵاتە زلهێزەكان چونكە هەموو جەنگ‌و پێشیلكاریەكانی جیهان ببونە گەمەی نێوان ئە‌مریكا و یە‌كێتی سۆڤییە‌ت.
هەر بۆیەشە لە دوای كۆتاییهاتنی شە‌ڕی سارد، لە ژێر پەرچەمی دروشمی بەسەرچوونی سەردەمی دیكتاتۆرەكاندا قۆناغێكی تازە هاتەپێشەوە بۆ لێپرسینەوەی تاوانبارانی جینۆساید، بەڵام بە رۆتین‌و روكەشییەكی زۆرەوە، دیارترین نیشانەكانی ئەم قۆناغە نوێیە، سزادانی هەندێك لەسەركردە تاوانكارەكان بوو لە دادگای جینائی تایبەتمەندا (میلۆسۆڤیج‌و صدام حسین ) نمونەی ئەم دادگا جینائیە بوون، ئەوەی ئاشكرایە لەو دادگایانەدا تاوانی جینۆساید پانتاییە‌كی فراوانی هەبوو لەو دادگایانەدا.
گرنگە ئەوە بزانین كەوا دادگای جینائی نێودەوڵەتی كە بە‌بڕیاری ژمارە (808)ی ئەنجومەنی ئاسایش پێكهاتوو لەساڵی( 1993) دا بۆ لێپێچینەوەەو دادگاییكردنی سەرانی یوگوسلاڤیای پێشوو. پێچەوانەی ئەو بەتەنگەوە هاتنە نێو دەوڵەتیە بوو كە بۆ تاوانی ئەنفال بوو، وەكو دەبینین دادگایكردنی میلۆسۆڤیج بەبریاری ئەنجومەنی ئاسایش بەرێوە دەچێ‌‌و دادگاكەش بارەگاكەی لە‌شاری (لاهای) وڵاتی هۆلندە‌یە. كەچی لەعێراق دادگای باڵای تاوانەكان ویرای گرنگیەكەشی ئەنجومەنی ئاسایشی نیودەولەتی خۆی لەقەرەنادا، وەكو بلێی تاوانەكانی سەرانی بەعس دژ بەخەڵكی كوردستان بەتایبەتی دژ بە گوندنشینەكان تاوانی ئاسایی بن‌و نەچنە خانەی جینۆسایدەوە؟ بەڵام دادگای جینائی نێودەوڵەتی لە ڕواندا (ساڵی 1994) كە بارەگاكەی لە‌ڕواندا بوو. هەر بە بڕیاری ژمارە (955)ی ئەنجومەنی ئاسایش پێكهات ([4] ).
بەهەمان شێوە دادگای جینائی كە‌مبۆدیا (ساڵی ( 2000 2001- ) بە ڕێكە‌وتننامە‌یە‌ك لە‌نێوان حكومەتی كە‌مبۆدیا و نەتەوە یە‌كگرتووە‌كاندا پێكهات و دادگای جینائی تیموری ڕۆژهەڵاتیش لە (ساڵی 2000 بەپێی بەڵگە‌نامە‌یە‌كی ئیدارە‌ی كاتی ڕێكخراوی نەتەوە یەكگرتووەكان دروستبووە،ئەم دادگایانە كە تایبە‌تن بەو وڵاتانە‌وە، هەموویان دادگای كاتیی بوون‌و لەدوای تە‌واوبوونی ئەركەكانیان كۆتاییان هاتووە.
بەوپێیەی تاوانی جینۆساید لەجیهاندا بەتاوانە مە‌ترسیدارە‌كان دەژمێردرێت لەسەر مرۆڤایەتی .تاوانی ئەنفال‌و كیمیابارانكردنی كورد لەسەردەستی رژێمی بەعس تایبە‌تمە‌ندی خۆی هەیەو بەهەموو پێوانەیەكی یاسای نێودەولەتی دەچێتە خانەی تاوانی جینۆسایدەوە، ئەمرۆبێت یان سبەی ئەركێكی یاسایی دادگای نیودەوڵەتیە لێپێچینەوەی لەبارەوە بكات، گرنگی ئەم دادگایەش لەوەدایە كە بە‌ردە‌وامە وتەماشای ئەو سكاڵاو داوایانە دەكات لە جیهاندا كە لەدوای پێكهێنانی دادگاكە‌وە ڕوویانداوە و دە‌خرێنە بەردەمی، بێگومان تاوانی ئەنفال‌و كیمیابارانكردن چ لەهەلەبجەیان لە گوندەكان لەو پێوەرانە بەدەرنین.
هەریەك لە‌دۆسێی ئەو تاوانانە‌ی كە‌دادگاكە سە‌یری دەكات و لێكۆڵینە‌وە‌ی لەسەر دەكات و بڕیار لە‌بارەیەوە دە‌دات، تاوانی جینۆسایدە. گرنگترین جیاوازی لە نێوان ئەو دادگایانەی لەسەرەوە ئاماژەمان بۆكردنلەگەڵ دادگای باڵای تاوانەكانی عێراق تەنها ئەوەیە: كە ئەو دادگایانە بە تەنسیق لەگەڵ نەتەوە یەكگرتووكاندا دروست بوون، بەڵام دادگای باڵای تاوانەكان لە عێراق بە بریاری ژمارە (10)ی ساڵی 2005 بەبێ هیچ تەنسیقێك لەگەڵ نەتەوەیەكگرتووەكان لە ناوخۆی وڵات پێكهاتووە،تەنها لێكچوونێك ئەوەیە چەند بەندێكی لەدادگای نێودەولەتیەوە خواستووەو دادگایی تۆمەتبارانی پێكردووە.
سەرباری هەموو ئەم جیاوازیانەش هێشتا ناشێت دادگاكەی عیراق بەكەم بگرین چونكە لەباری یاساییەوە دەستكەوتێكی كەم نیە، بۆگەلی كورد بەپێچەوانەوە مەسەلەیەكی یاسایی زۆر گرنگە لەمێژووی عێراقدا، بەتایبەتی بۆكورد چونكە ئەمە یەكەمین جارە دەوڵەتی عێراق نەك سەرۆكی كۆمار بەڵكو ئەفسەرێكی پایەبلندی سوپاشی لەسەر كۆمەڵكوژی كورد دادگایی كردبێ، چ جای سزای قورسی بەسەردا بسەپێنێ، وەلەوەش گرنگتر‌و جەوهەری ترئەوەیە جینۆساید بابە‌تێكی گرنگی دادگاكە‌یە. هەروەك بینیمان هەندێك لەسەرانی بەعسی بەتاوانەكانی ( دژی مرۆڤایەتی، كۆمەڵكوژی، تاوانی جەنگ ) سزا دا‌و بەهۆیانەوە دۆسێی ئەنفالی بە تاوانی جینۆساید بەشێوەیەكی یاسایی یەكلایی كردەوە.
دەرئەنجام
كورد وەكو گروپێكی ئەتنی جینۆاید كراو لە رۆژگارێكی وەكو ئەمرۆدا ئەوەندەی شانسی بوون، بەدەوڵەتی لەبەردەمە، هێندە مەترسی جینۆسایدكردنی لەسەر نەماوە، ئەمەش كاتێك رونتر دەردەكەوێت، كە كورد جدی تر چاوی بكاتەوەو لەسەر ئاستی ناوخۆو نێودەوڵەتی بەدوای دۆسێكەی خۆی بكەوێ‌‌و بریاری هەردوو دادگای هۆڵندا لە سزادانی فرانس ڤان ئانراتی هۆڵندی‌و دادگای باڵای تاوانەكان لە سزادانی تاوانبارانی ئەنفال ، وەكو كۆدێكی گرنگی دۆسێی سیاسی خۆی بەدەستەوە بگرێ‌‌و لە مەیدانی جیاجیاوە بۆی تیبكۆشێ، چونكە هەروەك رێكخراوی میدل ئێست ۆچ لەسەری وەستاوە دۆسێی ئەنفالی كورد دەهێنێ دادگای عەدلی نێودەولەتی بۆی بێتە مەیدان‌و لەسەر ئەنجومەنی ئاسایشی نێودەولەتیشە بەپێی بەندەكانی ئەو پەیماننامەیە هەڵوەستە لەسەر جینۆسایدی گەلی كورد بكات.
ئەمەش كاتێك دەبێتە ئەمری واقع كە كورد خۆی ئەنفال لەبیرنەكاو زەمینەی پاكتاوكردنی خۆی بۆ رژێمە سیاسیەكانی ناوچەكە خۆش نەكات، بەتایبەتی بەهۆی ململانێی ناوخۆیی‌و دنیابینی تەسكی حزبایەتی، نەك هەرلە كوردستانی بەشی عێراق بەڵكو لەسەر ئاستی كوردستانی گەورە.. چونكە ئەمرۆ كوردان بەتەواوی بەجیهاندا بڵاو بوونەتەوەو ئەوە ماوەتەوە ببینە خاوەنی ستراتیژێكی سیاسی بۆ ئایندە، چونكە كورد لەدوای كۆمەڵكوژی ئەنفال‌و كیمیابارانكردنی شاروگوندەكانی كوردستانەوە، مافی ئەوەی هەیە نەتەوە یەكگرتووەكان لە هەرەشەی جینۆساید بیانپارێزێت، هەروەكو چۆن لە ساڵی 1991 دا بەبریاری 988 ی رێكخراوی نەتەوە یەكگرتووەكان پشتێنەیەكی ئەمنی لەهێڵی 36 بۆ پاراستنی كورد پێكهێنا، بەڵام ئەمجارە پێویستە بەپێی یاسا حەصانەی نێونەتەوەیی بۆ بخاتە گەرو تەنها لەمیانەی كێشەیەكی ئینسانیدا قەتیسی نەكات. لەبەر ئەوەی كێشەی كورد كێشیەكی سیاسیەو پێوێستی بەچارەسەر كردنە ئەگەر كێشەكە بێتە چارەسەركردن، هەر خەڵكی كوردستان قازانج ناكەن، بەڵكو كێشەی عێراق‌و ئەو وڵاتانەش چارەسەر دەبن كە لە سۆنگەی پەیماننامەی لۆزانەوە بەهۆی دابەشكردنی كوردەوە لەكێشەو گرفتی سیاسیی هەمیشەیدان.
سەرچاوەكانی ئەم باسە
- جینۆساید لەعێراق پەلاماری ئەنفال بۆسەر كورد . میدل ئیست ۆچ – چاپی دووەمی كوردی – محمد حەمە صالح توفیق .
- جینۆسایدی كورد لەبەر رۆشنایی یاسای نێودەولەتاندا . دكتۆر مارف عومەر گوڵ . چاپی دووەم
- ماڵپەڕی خەندان – ئاسۆ – دەزگای خەندان بۆ چاپ‌و وەشاندن- د.مارف گوڵ.
- كوردو جینۆسایدو ئیبادەكردن هەلوێستی یاسای نێودەولەتی – پارێزەر هەژار عەزیز سورمێ .
- ماڵپەڕی ناوەندی چاك ( www.Nawandihalabja.com. دادگایی كردنی فرانس ڤان ئانرات.
- ئەنفالستان _ ژمارە 5 دیدار لەگەڵ فرانك سلایپەر .
- ئەمریكاو ئەنفال – سەمانساپاوەر – وەرگێرانی كوردی بەختیاركەریم . ماڵپەری دەنگەكان.
[1] سەروەختی جەنگی سارد، بەتایبەتی لەكاتی پەلامارەكانی ئەنفالدا رژێمی بەعس بەخت یاوەری بوو كە چوار لەئەندامانی ئەنجومەنی ئاسایش لایەنگری عێراقیان دەكرد لەدژی ئێران‌و چینیش لەونێوانەدا بەبێلایەنی‌و بێدەنگی مابووەوە. ئەمەش دەرفەتی ئەوەی بۆ رژێمی بەعس رەخساندبوو، كەوا ملهوری زیاتر بكاو بازنەی پێشیلكاریەكانی مافی مرۆڤ فراوانتربكاتەوە.
[2] د. مارف عومەر گوڵ – ڕۆژنامەی ئاسۆ . ماڵپەڕی خەندان بۆ پەخش و وەشاندن .
[3] هەمان سەرچاوەی پێشوو.
[4] د. مارف عومەر گوڵ ڕۆژنامەی ئاسۆ .
