دەكرا ئەنفال ڕوو نەدات ؟

ئازار 26, 2015 Omer وتار لێدوان نووسین ناچالاککراوە لە دەكرا ئەنفال ڕوو نەدات ؟

---

دەكرا ئەنفال ڕوو نەدات ؟

ڕزگار عومەر

orezgar@yahoo.ca
 ئەم بەهارە چارەكە سەدەیەك بە سەر تاوانی  ئەنفال  تێدەپەڕێت . لەو تاوانەدا بە پێ ی ئامارەكان نزیك بە 200 هەزار هاوڵاتی سیڤیلی :-  ژن پیاو، پیر و گەنج ، كۆرپە و مێردمنداڵ بوونە قوربانی . سوپای عێراق و حیزبی بەعس و جاشە كوردەكان بكەرو تاوانباری سەرەكی ئەم كۆمەڵكوژیە بوون . چەند كەسایتیەك لە بابەتی : عەلی حەسن مەجید ، سوڵتان هاشم (وەزیری بەرگری سوپای پێشوی عێراق) لە دادگا فیدرالیەكانی عێراق لەسەر ڕۆڵیان لەم تاوانە لە سێدارە دران . وەفیق سامەڕائی (بەڕێوەبەری- بەڕێوەبەرایەتی هەواڵگری سەربازی )لە سەردەمی ڕژێمی بەعس و نەزارخەزرەجی (فەرماندەی فەیلەقی پێنجی سوپای عێراق ) لەگەڵ سەرجەم سەرۆك جاش وموستەشارەكان نەك تەنیا لە دادگایی كردن ڕزگاریان بوو ، بەڵكو بە یارمەتی هەردوو حیزبی دەسەڵاتدار ئاسانكاری و پشتگیری زۆریان بۆكراو پایەی كۆمەڵایەتی و سیاسی تەنانەت ئابوریان لە چاو 25 ساڵ لەمەوبەر سەدباری جارن چوەتە سەر . لەبەرامبەر ئەم بارودۆخەش : دۆزینەوەی گۆڕی بەكۆمەڵی قوربانیان ، ژیانی كۆمەڵایەتی و ئابوری كەس و كاری قوربانیەكان لە كێشمەكێشی ڕیفۆرم و مەعاش وەرگرتن و دابەش كردنی زەوی و زار یان هەژاری و نەبوونی هەمیشە دۆسیەكی پڕ لە ناكۆكیە كە هەموو بەهارێك لاپەڕەی لێ زیاد و كەم دەكرێت .

توێژێكی هۆشیار و جدی لە كۆمەڵگەی كوردی ، لەو چارەكە سەدەی ڕابردوو خزمەتی جدی كردوە بە تێگەیشتن و دۆكیومێنت كردنی ئەم تاوانەو یارمەتیدانی ڕیفۆرم لە ژیانی كۆمەڵایەتی و ئابوری كەس وكاری قوربانیەكان . بەڵام ، لەم توێژە بترازێ كۆمەڵگەی كوردی بە پێی ئەم قۆناغە پڕ لە گۆڕانكاریە ئابوری و كۆمەڵایەتیەی بەسەری دەبات ” بێ باكە ” بەرامبەر بەم تراژیدیایە و وەكو زۆربەی پرسەكانیتری سیاسەت ئەمەشی داوەتە دەستی حیزبە سیاسیەكان و حكومەت كە لە جیاتی ئەو مامەڵە لەگەڵ ئەم مەسەلەیە بكەن . ئەنفال بۆ بەشی زۆری كۆمەڵگەی سەرقاڵ یەكێكە لە موناسەبەو پشوە زۆرەكانی بەهار ، بەیەك جیاوازی لە زۆربەی پشوەكان زەماوەندە لە ئەنفال ماتەمینیش هەیە ، ئەم نووسینە هەوڵێكە بۆ تێگەیشتن لە ئەنفال ودۆزینەوەی ڕەگەكان و میكانیزمەكانی ( بێ باكی ) كۆمەڵگەو شێوازەكانی و چۆنیش ئەم بێ باكیە بەشێك بوو لە تەواوكەرو ئیمكانی جێ بەجێ بوونی ئەنفال و هەرەوەها ئەم نووسینە لە دەوری ئەم چەقە دەخولێتەوە كە پرسیاری ئەوە دەكا ئەنفال دەكرا جێ بەجێ نەبێت یان بەلای كەمی پێشی پێ گیراباو ئاوا فراوان نەبوایە .

كە دەگەڕێینەوە سەر ئەنفال تەگەرەی زۆر دێتە بەردەمان ، كە ئەم تەگەرانە بە پێ ی نیازو ئامانجی كەسەكان لە گەڕانەوە بۆ ئەم تاوانە شێوازیان دەگۆڕێت ، ڕەنگە یەكێك لە تەمەڵیەكانی ئێستای كۆمەڵگەی كوردی پرسیاری ئەوە بێت ، كە ئایا بەڕاست پێویست دەكا ئەوەندە بگەڕێینەوە سەر ئەم تاوانە ؟ خۆهەموومان دەزانین چۆن بوو ! ڕاستیەكەی نەك بەرامبەر تاوانی ئەنفال بەڵكو بەرامبەر سەرجەم (كایەی سیاسی) بەشێكی زۆری ئەم كۆمەڵگەیە یەكێك لە قۆناغە ناسكەكانی خۆی بەڕێدەكا لە تەجرید بوون لە مەعریفەی سیاسی و لە بەهاو گرنگی ” مێژو ” لە پێكهاتەی ئەم مەعریفەیە .

هەندێك لە ڕزگاربووانی ئەم تاوانە ، تاقەتی گێڕانەوەی هەزار بارەی چیڕۆكی ڕزگاربوونی خۆیانیان نەماوە ، تەعبیری هەرە باوی رزگار بووانی ئەم تاوانە كە پەنای بۆ دەبەن بریتیە لە ” قیامەتم بە چاوی خۆم بینی ” ، ئەو قیامەتەی ئەوان دەیگێڕنەوە دۆزەخێكە تەنیا لە كەیسەكانی كۆمەڵكوژی میلەتەكانیتر دەست دەكەوێ .

ئەم قیامەتە پڕۆسەیەك بوو كە هەڵەیە ئیمكانی جێ بە جێ بوونی تەنیا ببەسترێتەوە بە توانا لۆجیستیەكانی سوپای عێراق لەو سەردەمەو فاشیست بوون ودڵرەقی حیزبی بەعس لە كەسایەتی عەلی حەسەن مەجید ، ئەمانە ڕووی بە پراكتیك بوونی تاوانەكەن ، كە دونیای پێش ئەو پراكتیكە نەك تەنیا یارمەتیدەر بوون بۆ جێ بە جێ بوونی بەڵكو ڕۆڵیان لە تەوقیتەكەشی بینی .

بەڵام ، هەر ئەو دونیایە یان ئەو بارودۆخەی ئەو دەمە ، زۆر فاكتی تێدابوو كە دەكرا ڕێگربن لە ڕوودانی ئەنفال یان بەلای كەمی كەمكردنەوەی پانتایی و فراوان بوونی . ئەم تێگەیشتنە بە دڵی زۆر كەس و لایەن نیە كە مشەخۆری سەر ئەم دۆسیەن . بە دڵی ئەو نوخبەیە نیە كە تا ئێستا وجودی سیاسی خۆی و دروست كردنی ناسنامەی نەتەوایەتی دەبەستێتەوە بەو تراژیدیایە ، بەڵام گەڕانەوە بۆ مێژووی ئەوسا نەك تەنیا جورئەتی پێویستە بەڵكو ئاسۆی كراوەشی پێویستە بۆ بازدان بەسەر ئەو تابو و حەرامانەی كە تا ئێستا ڕێگرە لە وردبوونەوەو شیكردنەوەی زیاتری یەكێك لە تاوانە گەورەكانی مێژووی سەدەی بیست .

دونیای پێش ئەنفال

شەڕی ئێران – عێراق

لە گەڕانەوەو هەوڵدان بۆ گێڕانەوەی بارودۆخی بەر لە ئەنفال ، چەند حەقیقەتێك هەیە كە ناچارین بە بیری خوێنەری بهێنینەوە كە یارمەتیدەرە خوێنەر باشتر لە بۆچونەكانی نێو ئەو وتارە تێ بگات . دوای ڕوخانی ڕژێمی بەعس لە 2003 دا هەرایەكی زۆر دروست بوو لە سەر بوونی كەسانی فایلدار لە سەركردایەتی و ئۆرگانە سەرەكیەكانی حیزبە كوردیەكان ، فایلی گەورە كە نیشانی دەدا پەیوەندیەكی بەتین لە نێوان ئەم كەسانەو دەزگا ئەمنی و بەرپرسە باڵاكانی دەوڵەت و حیزبی بەعس هەبوو كە سیخوڕی تەنیا بەشێكی پێكهاتەی ئەم پەیوەندیانە بوو ، بەشێكیشی هەروەكو ئەو كەسانە لە پارێزگاری لە خۆیان دەیانووت ئێمە بە فەرمانی حیزبەكانمان ئەو ڕۆڵەمان گێراوە بۆ خزمەتی حیزب و نیشتیمان ..هتد .

بەڵام ، دوور لە هەرای فایلداران هەر لە نێو ئەو كۆمەڵگەیە زۆر بەڵگەو زانیاریتر خزایە نێو میدیا كە هەندێكیان سەرەڕای گرنگ بوونیان كەمتر تیشك خرایە سەری . یەكێك لەو بەڵگەنامانەی ئەوسا بریتی بوو لە موبادەری كۆمەڵێك مامۆستای كورد لە ڕێگەی بەڕێوەبەرایەتی پەروەردە ، ئەوان پێشنیاری ئەوەیان كردبوو كە ” خۆبەخشانە ” سەر لە نوێ هەموو مەنهەجی خوێندن لە كوردستان سەر لەنوێ بكەنەوە بە عەرەبی ، ئەم پێشنیارەشیان وەكو دڵسۆزیەك بۆ ڕژێم نیشان دابوو .

نفوزی حیزبی بەعس لە نێو كۆمەڵگەی كوردیدا ڕەنگە كەمتر بووبێت لە نێو كۆمەڵگەی عێراقیدا ، بەڵام ، بایی ئەوەندە بوو كە فاشیزم وەكو هەلس و كەوت و كلتور بگوازێتەوە نێو كۆمەڵگەی كوردی . بۆیە لە گەرمەی ڕوخانی ڕژێم بەعس و تا نزیكەی 2006 یش ” بەعس ناسی ” دەبێتە تایتڵی شرۆڤەو لێكدانەوەی بەشێكی بەرچاوی نووسەران كە تەئكیدیان دەكردەوە بەعس ڕوخاوە بەڵام كلتورەكەی لە نێو كۆمەڵگەی كوردی درێژەی هەیە ، واتە هاوڕابوونێكی نیسبی هەیە لەوەی كە فاشیزم موتوربە ببوو بە جەستەی كۆمەڵگەی كوردی ، جا ئەگەر لە دوای روخانی بەعس ئەمە واقیعی كۆمەڵگەی كوردی بووبێت دەبێ لەسەردەمی 1988-1987 چۆن بووبێت ؟   چەند نەوەیەك لە كۆمەڵگەی كوردی كە ئەو سەردەمیان بینی ئێستاش لە ژیاندان دەزانن ئەو دەمە حاڵی كۆمەڵگە چۆن بوو، ترس و سیخوڕی و ” دیواریش گوێ ی هەیە ” ئینتیباعی باوی تاك بوو لە سەر كۆمەڵگەی خۆی ، بەڵام ئەم  گومانە لەبەر ئەوەبوو چونكە بەشێك لە كۆمەڵگەی كوردی فاشیستانە هەڵس و كەوتی دەكردو ژیانی بەڕێ دەكرد ، بۆیە كاتی ئەوە هاتووە كە ” بێ دەنگی ” لە ئاستی ناوخۆ تەنیا نەبستینەوە بە ترس لە بەعس ، بەڵكو ڕووی دووەمی بریتی لە ” پشتگیری بۆ بەعس”  لە لایەن بەشێك لە كۆمەڵگە.

كۆمەڵگەی كوردی وەك سەرتاپای كۆمەڵگەی عێراق ، ئۆردوگایەكی سەربازی پشتەوەی بەرەكانی جەنگی 8 ساڵی ئێران – عێراق بوو . هەردوو دەوڵەتیش هەموو جوگرافیاو شاری یەكتریان وەكو بەشێك لە بەرەكانی شەڕ سەیر دەكرد لە تەقاندنی یەكەم گولە لە 1980 تائەو ڕۆژەی خومەینی ووتی ” شەڕ ڕادەگرم و ئەم ڕاگرتنەش وەكو نۆشینی پیاڵەیەك ژەهرە ” . درێژە كێشانی شەڕی هەردوو دەوڵەت تا گەیشتن بە ئەنفال و كیمیا باران بە بێ پشتگیری نێودەوڵەتی وئیقلیمی هەرگیز لە توانای عێراق و ئێران نەبوو ، ئەم شەڕە ببووە بەشیێك لە بازاڕی جیهانی چەك و بەرژەوەندیە فرە ڕەنگەكان لە بابەتی ئەمریكاو ئەورپاو دوا ساڵەكانی یەكێتی سۆڤیەت و دەوڵەتە ئیقلیمیەكان .

دەبەنگترین شیكردنەوە ئەوەیە كە گوایە تاقە هۆی هەڵگیرسانی شەڕ ئەوەبوو كە ڕۆژئاواو وڵاتانی كەنداو لە ترسی هەڵكشاندنی شۆڕشی ئیسلامی ئێران بۆ ڕوخاندنی خومەینی هانی عێراق و سەدامیان دا كە شەڕ لەگەڵ ئێران بكا ، بەڵكو بە پێچەوانەوە شەڕ لەگەڵ ئێران زەمانەتی جێگیربوونی ڕژێمی كرد لە ئێران ، لە هەموو كەسێكیش زیاتر خومەینی تەعبیری لەم ڕاستیە كرد ، ئەو لە گەڵ دەست پێكردنی شەڕ ووتی :-

(( شەڕ موزگێنیە ، شەڕ دیاریەكە لە بەهەشتەوە بۆمان نێردراوە ، كەسێك هەیە بڕوای بە قیامەت هەبێ و لە شەڕ بترسێ ؟! ئێمە پێویستە لە سەرمان شوكری خوا بكەین كە شەڕەفی خۆ بەخت كردنمان پێ دەبەخشێ ، لێ گەڕێن با لە نێو ئاپورەو حەشامەتی خۆماندا ، بۆ ڕیزی پێشەوەی شەهیدبوون ڕێگای خۆمان بكەینەوە ، ئەگەر لە شەڕی جیهادا بترسێین مانای ئەوەیە بڕوامان بە قیامەت نی یە ))

ئامادەیی و توانا لۆجیستیەكانی هەردوولا جیاوازی هەبوو ، زۆری ژمارەی دانیشتوانی ئێران لە چاو عێراق كاریگەری دانابوو لەسەر چارەنووسی شەڕ. عێراق بۆ بەلانس كردنەوەی ئەم وەزعە بە دوای چەكی بە هێز دەگەڕا كە بتوانێ زۆرترین سەربازی ئێرانی بكوژێت كە وەكو شەپۆڵی هەزار هەزاری لە بەرەكانی جەنگدا هێرشیان دەكرد ، ئێرانیش بە هەمان شێوە بە دوای چەكی كوشندە دەگەڕا .

یەكێك لە دۆكیۆمێنتە كۆنەكانی ئەم باسە بریتیە لە ڕاپۆرتێكی هەواڵگریی كە لە لایەن سەفارەتی ئەمریكا و نێردراوە بۆ وەزارەتی دەرەوەی ئەمریكا كە باس لە ناردنی چەك و ماتریالی دروست كردنی چەكی كیمیاوی دەكا بۆ هەردوو وڵاتی شەڕكەر ، كە ڕەنگە گەورەترین موفارەقەش ئەوەیە كە ئەوچەكانەی بۆ هەردولادەچوون هەر لەهەمان بەندەرو هەر لەهەمان كۆگاكان دائەگیراو دواتر لە ڕێگەی وشكانی بۆ هەردوو وڵات ڕەوانە دەكرا !

ئەم دۆكیومێنتە بریتیە لە راپۆرتێكی نهێنی  نیمچە هەواڵگری ، كە سەفارەتی ئەمریكا لە توركیا ناردویەتی بۆ وەزارەتی دەرەوەی ئەمریكا ، ڕاپۆرتەكە لە لایەن Richard W. Boehm ئامادە كراوە ، كە كورتەكەی بریتیە لە چاودێری كردنی بەندەرەكانی توركیا لە مانگی 11 ساڵی 1980 دا. لەم ڕاپۆرتە باس لەوە دەكا بەندەركانی توركیا جموجۆڵی زۆر تێدایە لە داگرتنی كارگۆی گەورە گەورە كە ڕەوانە دەكرێن هەردوو وڵاتی شەڕكەر ( ئێران – عێراق ) كە بەشی زۆر ئەو مەوادو كەرەستانەی لەو بەندەرانە لە كەشتیە بارهەڵگرەكان دائەگیرا بریتی بوون لە پێكهێنەرەكانی چەكی كیمیاوی كە وولاتی ئیسرائیل بۆ هەردوولای شەڕكەری ڕەوانە دەكرد كە تەنیا یەكێك لەو بارە زلانە 17 هەزار تۆن بووە .

ئیسرائیل مەوادی دروست كردنەكەی لە سەرەتای شەڕ بە هەردوولا گەیاندووە ، كە بەشێكی ئەو كەل و پەلانەی بە شی ئێران لە ڕێگەی تەكلیفی ئەمریكا بووە كە سەفقەكە هی سەردەمی شا بووە ، بەلام لە رێگەی ئیسرائیل گەیانراوە بۆ ئێران . لە دووەم ساڵی شەڕدا واتە لە ساڵی 1982 عێراق دەستی كرد بە بەكار‌هێنانی چەكی كیمیاوی دژ بە سوپای ئێران ، واتە 6 ساڵ بەر لەبەكارهێنانی لە هەڵەبجە باس و خواسی بەكارهێنانی چەكی كیمیاوی نەك تەنیا لەبەرەكانی جەنگدا بەڵكو لە ڕاپۆرتە نهێنیەكانی نێو وەزارەتی دەرەوەی ئەمریكا واقیعێكی گەورە بوو، یەكێك لەو دۆكیومێنتانەی ڕاپۆرتی تێدایە لەسەر ئەم باسە ، دەری دەخا كە هەر پاش 2 سال پاش ئەوەی عێراق مەوادی كیمیاوی بە دەست دەگات  لە ئیسرائیل و وڵاتانی ڕۆژئاوا یەكسەر دەست دەكا بەكارهێنانی . ئەم ڕاپۆرتە كە هەر لە بەشێكی وەزارەتی دەرەوەی ئەمریكا ئامادەكراوە باس لەوە دەكا كە دەبێ قسە لەگەڵ كاربەدەستانی عێراق بكرێت سەبارەت بە بەكارهێنانی چەكی كیمیاوی كە مانگێك بەر لە نووسینی ڕاپۆرتەكە ئێران شكایەتی كردووە لە عێراق تاوانباری دەكات بە بەكارهێنانی چەكی كیمیاوی . لە ڕاپۆرتەكە ئاماژە بە قسەیەكی سەدام حوسێن دەكا كە لە میدیای حكومەتی عێراقی بڵاوكراوتەوە كە سەدام دەڵێت :- (( هەموو شەڕێك چەكی تایبەتی خۆی هەیە ، ئێمەش چەكمان هەیە بۆ بەرەنگار بوونەوەی ژمارەی زۆری دوژمنان ))

بەڵام ، بوونی ئەم هەموو زانیاریە لەبن دەستی ئەمریكاو كۆمەڵگەی نێو دەوڵەتی نەبوو بە فاكتەرێك بۆ گوشار خستنە سەر عێراق بۆ بەكارنە‌هێنانی ، بەڵكو بە پێچەوانە لە ساڵی 1983 ئەمریكا ڕامسفێلدی ناردە عێراق و كەناڵە دیبلۆماسیەكانی خۆیان گەرم كردەوەوهەر هەمان ساڵ ئەمریكا ناوی عێراقی لە لیستی ئەو دەوڵەتانە سڕیەوە كە پشتگیری لە تیرۆریزم دەكەن .

ئەنفال تایبەتمەندی خۆی هەیە وەكو كەیسی جینۆسایدی میلەتی كورد . بەڵام ، بە پێچەوانەی تێگەیشتنی باو من لەو باوەڕەم یەكێك لە هۆیەكانی مومكین بوونی ئەنفال بەروبومی درێژە كێشانی شەڕی ئێران – عێراقەو ئەگەر ئەم شەڕە لە ساڵەكانی یەكەمدا بوەستێنرایە ، میلتاریزە كردنی كۆمەڵگەی هەردوو وڵات ڕێگری جدی لەبەردەم دەبوو . بە تایبەتی ئەگەر هەردوولا لە ژێر فشارو چاودێری  نێودەوڵەتی ڕێكەوتنامەی ئاشتیان مۆركردبا ئەوم چاودێریەش بەكارنەهێنانی سوپاو چەكی قەدەغە كراوی دژ بە هاوڵاتیانی هەردوو ووڵات لە ئەستۆ گرتبا

.ئەم چاوەڕوانیە لە ڕێكخراوە نێو دەوڵەتیەكان  بۆ هەردوو كۆمەڵگەی گەمارۆدراوی عێراق – ئێران ڕەنگە زەحمەت بوو ڕۆڵیان تیا هەبوا سەرەتای هەشتاكان . بەڵام ، لایەكی دونیا لە ژێر دەسەڵاتی دیموكراسی بوو كە كار بۆ زۆر مەسەلەی هاوچەشنی تیا ئەنجامدراو سەركەوتنیشی بە دەست هێنا لە باری لۆبی دروست كردن حازركردنی ڕای گشتی بۆ مەسەلەی دیاریكراو فشار خستنە سەر دەوڵەتەكان ڕێكخراوە نێو نەتەوەییەكان . بەڵام ، ئەم بێ باكیە ڕەسمی و ناڕەسمیە بەشێكە لە مێژووی هاوبەشی دانیشتوانی ئەم گۆی زەمینەو دوای 7 ساڵ لە تاوانی ئەنفال لەبەرامبەر جینۆسایدی ڕواندا هەردرێژەی هەبوو تاگەیشتین بە جینۆساید لە دارفور .

تەرمەكان و وێنەی دوژمن

بە درێژایی 8 ساڵی شەڕ لە نێوان هەردوو دەوڵەت هیچ پرەنسیب و پابەندبوونێك نەبوو بە هیچ ڕێكەوتنامەیەكی نێو دەوڵەتی بەتایبەتی ڕێكەوتنامەی جنێف . دیل كوشتن لە لایەن هەردوولاوەو ناشتنیان لە گۆڕی بە كۆمەڵ و بە بێ ناونوسین و ببووە عادەتێكی ئاسایی سوپای هەردوولا بە تایبەتی لەو كاتانەی كە هێرشەكان مەترسی بەزاندنی سنورو گرتنی شارەكانی تێدەكەوت .

لە تەلەفزیۆنی عێراق هەموو شەوان بەرنامەی (( وێنەیەك لە جەنگەوە ، صورە من المعركە )) نیشان دەدا ، لە زۆربەی ئەو دیمەنانەی نیشان دەدران شۆفەلەكانی سوپای عێراقی چاڵی گەورەیان لێدەداو كوژراوەكانی سوپای ئێرانیان دەخستە نێو ئەو چاڵانەو دەنگی پێشكەشكاری بەرنامەكە لە زۆربەی كاتەكان تەعبیری ” شاردنەوەی سەگە تۆپیوەكان ..مەجوسە تۆپیوەكان ” دووبارە دەكردەوە ، هەموو ئێواران ئەودیمەنانەمان دەبینی ، هەموو كۆمەڵگەی نێو دەوڵەتی ئەمەی دەبینی ! مەرج نیە كۆمەڵگەی عێراق و كوردی هەمووی ئەمەی بە ڕەوا زانیبێ . بەڵام ، ئەم ڕاهێنانە لە تاوانی شاردنەوەی بە كۆمەڵی  ” دوژمن ” سەرەتای راهێنانی كۆمەڵگەیە بۆ ئەو حاڵەتانەی كە نەك تەنها كۆمەڵێك تەرمی ئاوساوی سەربازی ئێرانی ، بەڵكو هەر بەشێكی ، گروپێكی دیاری كراوی ، دانیشتوانی كۆڵانێكی خۆمان لە ماوەیەكی زۆركەمدا بكرێن بە دوژمن و سزایان بدرێن .

ژیان لە نێو سوپای عێراقدا و كلتوری پیادەكراو پەروەردەكردن بریتی بوو لە بێ بەهاكردنی مرۆڤ و ژیان . ئەم بێ بەهاكردنە بزوێنەرو دایانامۆی تەجرید بوونی سەربازە لە ناسنامەی مرۆڤ بوونی خۆی . بۆ تێگەیشتن لەمەی سەرەوە باسی كەیسێكی ناسراوی نێودەوڵەتی دەكەم ؛ نموونەیەك لە ئەزمونی داگیركردنی ووڵاتی چین دەهێنینەوە لە لایەن سوپای ژاپۆن . دوای تەواو بوونی شەڕ هەندێ لە سەربازانی ژاپۆن درانە دادگا بە تاوانی كۆمەڵكوژی و ئەتك كردنی بە كۆمەڵی كچ و ژنانی ئەوێ، یەكێك لەو سەربازانە لە وەڵامی ئەوەی كە بۆچی وات كرد ؟ ووتی :-

(( ئەگەر ژیانی من بەهای نەبێ ، بە مسۆگەری ژیانی دوژمنەكەم هەر بەهای نابێ ))ئەمە سەرەتای جووتبونی سایكۆلۆژیای وێنەو خەساندنی پەرچەكردارە ، سادەترین تەعبیریش كە بتوانێ گوزارشت بكا لەم حاڵەتە بریتیە لە سەلامەتی ” خۆمان ” تیاچوونی ” ئەوان ” ی بێگانە .

ئەم نامۆ بوونە دورست كراوەی سەردەمانی جەنگ لە نێوان ” ئێمە ” و ” ئەوان ” دەبێتە یارمەتیدەری سڕینەوەی بەهای مرۆڤایەتی و گۆڕانی گروپی دیاریكراو بۆ ” شت ” كە چیترشایەنی بەزەیی نیە ، گروپی دیاریكراویش چەندە پایە كۆمەڵایەتی و ئابوریەكەی دووربێ لە دروست كردنی قازانج بۆ ڕژێم ئەوەندیتر پرۆسەی بە ” هیچ ” بوونیان ئاسانتر دەبێ.

قوربانیانی ئەنفال دانیشتوانی دێهاتەكان بوون كە بڕبڕەی وجودی ئابوریان بریتیە بوو لە كشتوكاڵ و ئاژەڵداری زۆر سنوردار ، ئەمان هیچ گرنگیان بۆ ئابوری ڕژێم نەبوو ، عەلی حەسەن مەجید بەر لەدەست پیكردنی پڕۆسەكە دەڵێت :-

(( هاوینی داهاتوو نابێ هیچ گوندێك لێرەو لەوێ مابێتەوە ، كۆمەڵگەكانی(مجمعات )ی لێ دەربچێ ، دەبێ ڕێك وەكو مریشكە بە كڕی لێبێت كاتێ جووجەڵەكان دەخاتە ژێرباڵی ، ئێمە دەبێ ئەو خەلكە بخەینە كۆمەڵگاكانەوەو چاویشمان لە سەریان بێت . ئێمە چیتر ناهێڵین لە گوندەكاندا بژین و تێكدەران بتوانن سەریان لێ بدەن. كۆچپێكردن لە گوندەوە بۆ شار لە باكووری عێراقدا كارێكی پێویستە. لە ئێستاوە من ئاردو شەكرو نەوت و ئاو كارەبا نادەم بەو گوندنشینانە لەوێ بژین . با لەمن نزیك ببنەوە دەنگم ببیستن و منیش ئەو شتانەیان بۆ باس دەكەم كە بڕوام پێیانە پێویستن بۆ ئایدەلۆژی و فێركردن و هەستی هاوبەش ، باشە بۆچی لێبگەڕێم لەوێ وەكو كەر بژین و هیچ نەزانن ؟ بۆ گەنم ؟ من گەنمی ئەوانم ناوێ . ئێمە ئەوە بیست ساڵە گەنم لە دەرەوە دەهێنین  با بۆ پێنچ ساڵی تریش زیادی بكەین . من ناوچەی گەورەو فراوان قەدەغە دەكەم و نایەڵم كەسیان تێدا بمێنێت . گوایە چیدەبێ ئەگەر ئێمە تەواوی ئەو حەوزە قەدەغە بكەین ، لە قەرەداخەوە بۆ كفری بۆ دیالە بۆ دەربەندیخان بۆ سلێمانی ؟ ئاخر ئەم حەوزە كوێ ی چاكە ؟ ئێمە تا ئێستا چیمان لێیانەوە دەست كەوتووە ؟ ئێوە تێفكرین چەندمان خەرج كردووەو لە دەستمان لە سەر ئەم ناوچانە . لە نێو ئەو خەڵكەدا چەند هاوڵاتی باش هەن وچەندیشیان خراپ تێدایە ؟ باشە مەسەلە چی یە ؟ چی ڕوویداوە؟ سی ، بیست ، بیست و پێنچ ساڵ چالاكی تێكدەرانە .بیری لێ بكەنەوە ئێمە چەند شەهیدمان داوە !.. ئێستا تۆ بەبێ پاسەوانی ماشێنی زریپۆش ناتوانی لە كەركوكەوە بچی بۆ هەولێر.  سەرانسەر ئەم حەوزە لە كۆیە تا كەركوك من چۆڵی دەكەم . من تا گوێڕو موسڵ چۆڵی دەكەم . یەك مرۆڤی نابێ تێدا بمینێ ، تەنها ڕێگاو بانە سەرەكیەكان نەبێ . تا پێنج ساڵی تر نایەڵم یەك بنیادەم پێ بخاتە ئەوێوەوە . من كشتوكاڵیانم ناوێ ، تەماتەم ناوێ ، بامێ و خەیارم ناوێ.ئێمە ئەگەر بەم شێوەیە كار نەكەین جموجۆڵی تێكدەران تا یەك ملیۆن ساڵی تریش كۆتایی نایەت ، ئەمە هەموو تێبینیەكانی من بوو، بەڵام پشت بە خوا ئێمە زۆر بەزوویی لە كۆڵیان دەكەینەوە و لە ئێستاوە مانگێ زیاتری پێ ناچێت و لە هاویندا هیچ شتێك نەماوەتەوە . ))

بزوتنەوەی چەكداری لە كوردستان

مەترسیدارترین موغامەرە كە بزوتنەوەی چەكداری لە كوردستان لە قۆناغی ساڵانی 1988-1980 كردی بریتی بوو لە تێكەڵ بوون لە گەڵ شەڕی هەردوو دەوڵەت ! هەڵبژاردنی بێ لایەنی نەك تەنیا مومكین بوو بەڵكو زۆر یارمەتیدەر بوو لەوەی كوردستان بە یەكجاری نەبێتە زۆنی شەڕ War Zone

بزوتنەوەی چەكداری هەر لە ساڵی دووەمی شەڕەوە بوونە بەشێكی ئەكتیڤی شەڕ، ئەوان وەكو لیواو فیرقەیەك بە جلی كوردیەوە چاوساغی و پێشڕەویان دەكرد بۆ هێنانی هێرش بۆ داگیركردنی سنورو شارەكانی كوردستان ، دوای بەشداری پارتی شان بەشانی سوپای پاسداران بۆ گرتنی چەند خاڵێكی سنوورە شاخاویەكان لە1982 دا حكومەتی عێراقی هەرچی هاوڵاتی نێری تەمەن سەروی 10 ساڵی سەر بەعەشیرەتی بارزانی هەیە لە ئۆردۆگای قوشتەپەو چەند ناوچەیەكی دەروبەری شەقڵاوە ڕاپێچ كردو ئەنفالی كردن ، ئەمە لە ساڵی 1983 واتە 5 ساڵ بەر لە ڕودانی ئەنفال بە شێوە فراوانەكەی ، بە شێوە بچوك كراوەكەی ئەنفالی 8 هەزار هاوڵاتی ڕووی دا .

ئەنفال كردنی ئەم 8 هەزار هاوڵاتیە دەبوایە زەنگێكی ئاگاداركەرەوەی گرنگ و تۆقێنەر بێت كە بزوتنەوەی چەكداری كورد درێژە بە موغامەرەی تێكەڵ بوون نەدا لە ڕاكێشانی زیاتری كوردستان بۆ نێو دۆزەخی شەڕو زیاد كردنی بەرەكانی جەنگ . بەڵام نەك هەر ئەوە نەكرا ، بەڵكو درێژە بەم موغامەرەیە دراو تەنانەت چەندین بەرەی تر لە ناوخۆی كوردستان كرایەوە كە یەكێتی و پارتی شەڕیان لەگەڵ یەكتر دەكرد تاوێ بە بەرژەوەندی ئێران تاوێ بە خاتری عێراق .

گرتنی هەر شارێك و قەزایەك هێڵی سوور بوو بۆ ڕژێمی عێراق چونكە ئیحتیمالی ڕوخانی زیاد دەكرد ، بزوتنەوەی چەكداری كورد و سەركردەی حیزبەكان هەر هەموویان ئەمەیان دەزانی و تەنانەت چەندین جار ڕاستەخۆ نامەی هەڕەشەیان لە لایەن حكومەتی عێراقەوە بۆ دەچوو . بەڵام ، ئەوان هەر بەردەوام بوون و تەنانەت جارێكیان بە یارمەتی یەكێتی سوپای ئێران تەنها 20 كیلۆمەتر لە گرتنی سلێمانی دوور بوو ، بێنە پێش چاو ئێران سلێمانی گرتبا ڕژێمی عێراق بە دڵنیایی چەكی كیمیاوی بەكاردێناو ئەوكاتە تاوان نەدەكرا هەر تەسەوریش بكرێت.

ئیمكانی نەبووشەڕی پارتیزانی لە كوردستان وەكو جەنگەڵەكانی ڤێتنام وئەمریكای لاتین بێت ، بۆیە بزوتنەوەی چەكداری لە كوردستان بۆ ئەنجامدانی چالاكی سەربازی ئیعتیمادی سەرەكی لە سەر لادێكان بوون كە پەرش بوون لە نێوجوگرافیای دەشت و حەوزە پانەكانی كوردستان . ئەم جوگرافیایە هەمیشە ئامانجێكی ئاسان بوو بۆ حكومەتی عێراقی، بەڵام سەرقاڵ بوون بە بەرەكانی سەر سنوور ئەم پەلاماری ئەم ناوچانەی تاخیر دەكرد .

كە عێراق دڵنیا بوو لە بەرەكانی خۆی ئینجا بە یارمەتی جاشە كوردەكان توانی پەلاماری ئەو ناوچانە بدات . بزوتنەوەی چەكداری هیچ ئاسۆیەكی ستراتیژی یان پلانێكی یەدەگی نەبوو بۆ ئیحتیمالە زۆر بەهێزەكان . بۆ نموونە لە

گێڕانەوەی هەموو ڕزگار بوانی ئەنفال و تەنانەت لە بیرەوەری و یاداشتی زۆرێك لە سەركردە مەیدانی و سەربازیەكانی بزوتنەوەی چەكداری بە هەموو حیزبەكانەوە شتێك زۆر بە ڕوونی بەدی دەكرێت لە گێڕانەوەی تەفاسیڵە وردەكان ئەویش :- پەشێوی و سەرگەردانی ، نەزانیینی ڕێگای دەربازبوون ، تەنانەت لە هەندێ حاڵەتدا خۆشباوەڕی وچاوەڕێ كردنی هاتنی هێزەكانی ڕژێم وجاشەكان .

تێوەگڵاندنی نیشتمانێك لە خەباتی چەكداری دژ بە دەوڵەتی مەركەزی تەنیا پلانی هێرش بۆ سەر سوپا نییە ، بەڵكو بوونی پلانی كشانەوە ( ئینسیحاب) یشە لە كاتی ئەوەی سوپای دەوڵەت خۆی كۆ دەكاتەوە بۆ هێرش . بە پێچەوانەوە لە زۆركەیسدا كە خەڵك بە هەستی واقیعبینی خۆی دەیزانی تەنیا ڕێگا ڕاكردنە حیزبە كوردیەكان ڕێگریان بۆ دروست دەكردن و تاخیریان دەكردن وەكودۆسێی هەڵەبجە.

بە درێژایی هەشت ساڵی شەڕی ئێران وعێراق هێزی چەكداری حیزبە چەكدارەكان لادێكانی كوردستایان بەكاردێنا بۆ حەوانەوە وێستگەی چوون و هاتنەوە . بەڵام ، هەرگیز بیریان لەوە نەكردبۆوە دانیشتوانی ئەو وێستگانە ئایندەیان چی دەبێت لەكاتی گۆڕانی هاوكێشە سەربازی ولۆجیستیەكان بە قازانجی ڕژێم ؟ بوونی پلانی لەو بابەتە یان پرسیاری لەو بابەتە لە سەدا سەد ڕۆڵی دەبوو لە كەمكردنەوەی ژمارەی قوربانیان زیاد كردنی ژمارەی ڕزگاربوان .

بەكورتی 

ڕێكخراوە نێو دەوڵەتیەكان و UN وزلهێزەكانی دونیا تاوانباری سەرەكین لە بەكارنەهێنانی هێزو میكانیزمێكی گونجاو بۆ ڕاگرتنی شەڕی ئێران و عێراق . ئەوان لێگەڕان شەڕ بەردەوام بێت چونكە بازاڕی ساغ كردنەوەی چەك و ساغ كردنەوەی بەرژەوەندیەكانیان بوو. ڕاگرتنی شەڕ نەك تەنیا ئەگەری ڕوونەدانی جینۆسایدی بەرزدەكردەوە بەڵكو ڕێگریش دەبوو لەوەی ئاماری هەردوو وڵاتی شەڕكەر ببا بۆ دوو ملیۆن كوژراو نزیكەی ملیۆنێك كەم ئەندام و ملیۆنێك بێوەژن سەدان هەزار دیلی ژیان لەدەست چوو .

هۆشیاری سیاسی بە بێ ڕزگار بوون لە نەخۆشی لە بیركردن و فەرامۆش كردن ئیمكانی نیە بە تایبەتی كە دێتە سەر پەیوەندی ئامادەبوونی مێژوو لە ئەزموون و مامەڵە لەگەڵ ئێستا . بۆ نموونە كە دێتە سەر شارەزابوون لە ماهیەتی دڕندەیی دەوڵەت و دوودڵ نەبوونی سوپاكەی لە بەكارهێنانی هەر چەكێك كە لە دەستی بێت ، دەبێ لەو حاڵەتدا هەڕەشەی ئەم سڵ نەكردنەوەیە ، بچێتە نێو ستراتیژی داڕشتنی بەرەنگاری وشەڕكردن لەگەڵ ئەو سوپایە . كام بەش لە خەڵكی ئەنفال كراو یان كۆمەڵگەی كوردی بەگشتی ، نەك تەنیا لە 8 ساڵی شەڕی ئێران و عێراق بەڵكو لەو میژویەش نامیلكەیەكی هۆشیاری ، بەرنامەیەكی ڕادیۆیی ، خرابووە دەست لە ڕێگەی حیزبە كوردیەكانەوە دەربارەی شاربەدەركردن و كوشتنی جولەكەكانی عێراق ! دەربارەی كوشتنی توركمانەكانی كەركوك ، ئاسوریەكان و هتد ؟ ئەمانە دەبوایە وەكو دەرسی تاڵ هەمیشە بوترایە ، تا خەڵك لەمەترسی ئەو چوارچێوە سیاسی ومێژویەی تێبگەن كە ژیانی تێدا بەسەر دەبەن . ئایا قوربانیەكان بە رێژەیەكی سەرووی یەك لە چوار لە ڕێگەی حیزبە كوردیەكانەوە بەو ڕادەیەی ئاگاداربوون یان بە بیریان هێنابوونەوە كە سوپای عێراق بێ دوودڵی لە ساڵی  1974 قەڵادزێ ی بە چەكی قەدەغەكراوی (ناپاڵم) بۆردومان كرد ؟ ئایا دەیانزانی عێراق لە 1982 وە چەكی كیمیاوی هەیەو دژ بە سوپای ئێران بە كاری هێناوە ؟ هیچ ئاگایان لە نامە پڕ لە هەڕەشە جدیەكانی ڕژێم هەبوو كە لە ڕێگەی كەناڵی پەیوەندیەكان لە گەڵ حیزبە كوردیەكان ڕەوانەی دەكردن ؟ ئەگەر وەڵامی ئەو پرسیارانە هەبوایە بێ گومان پلانی ئەنفال بەو شێوەیە نەدبوو كە ڕووی دا  .

نفوزی فاشیزم لە كۆمەڵگەی كوردی ڕویەكی لەمیلیشیا چەكدارەكانی جاش خۆی دەنواند، ڕویەكی تری بریتی بوو لە كلتورو هەڵس و كەوت ، گەشەی بەعسیزم لە بەشێك لە كۆمەڵگەی كوردی گەشەی ئەندام بوون نەبوو بەقەد ئەوەی جێكەوتە بوونی جیهان بینی وشێوە ژیان بەڕێكردن بوو لە كۆمەڵگە . سەركەوتنی بەعس و ڕژێمەكەی لە داسەپاندنی تراژیدیا بەسەر كۆمەڵگەی كوردی بێ ئەم نفوزە مەعنەویە لە كۆمەڵگەی كوردیدا ئیمكانی نەدەبوو، دابەش بوونی كۆمەڵگەی كوردی لەسەردەمی ئەنفال بەشێكیان كە ڕێگەی لە كاروانەكانی سوپا دەگرت و بەردی تێدەگرتن كاتێ بە قەزایەكی وەكو چەمچەماڵ تێدەپەڕین ، یان نان و بەتانی كۆدەكردەوە وەكو ئەوەی لە هەولێر بۆ ئۆردۆگای جێژنیكان كرا ، بەشێكی تری نەك تەنیا بینەر بوو بەڵكو بێ باكیەكەی تە ئەمڕۆش درێژەی هەیەو فۆرمیتری وەرگرتووە .

سوپای ئێران و بزوتنەوەی چەكداری كوردی و سوپای عێراق (وەكو بكەری جێ بەجێ كەر)بە درێژایی 8 ساڵی شەڕ هەموو ئەو بیانوو بارودۆخەیان ئامادە كرد كە كوردستان ببێتە قوربانی جەنگ و نەك تەنیا سنورەكانی بەڵكو شارەكانیشی ببێتە زۆنی جەنگ و مەرگ . ناچالاك بوونی هەر یەك لەمانە بە دڵنیایی قوڵی تێوەگڵانی ئەم جوگرافیایەی لەشەڕ كەمدەكردەوە ، بەپێچەوانەی ئەمەش هێنانی پاسدار بۆ ناو بیرە نەوتەكانی كەركوك شەڕكردن لەگەڵ سوپای عێراق لەكەركوك گرتنی هەڵەبجە بەفەرمانی ئێران هتد ئەمانە نموونەی ئیفلاسی ستراتیژو سەربەخۆنەبوونی ئەجێندای بزوتنەوەی چەكداری كورد بوو لە مەترسیدارەترین قۆناغی مێژوودا .

كۆڕەو كۆچ ..ڕاكردنی بە كۆمەڵ بە تایبەتی ئەگەر بە پلان و ستراتیژەو نەخشەی بۆ كێشرابێ وەكو دوا ڕێگای بەرەنگاری و رزگار بوون زۆر یارمەتیدەر دەبوو لەوەی ئەم هەموو قوربانیەی لێ نەكەوێتەوە . كە دەڵێین نەخشەی ڕاكردن و كۆڕەوی مونەزەم پێویست بوو، باسی شتێك ناكەین كە خەڵكی كوردستان خۆی تەجروبەی نەكردبێت ، بۆ نموونە : كۆچی خەڵكی مەریوان دروسترین پلانی تۆكمە بوو بۆ پاراستنی گیانی هاولاتیان ، كۆچی سەرجەم دانیشتوانی تەوێڵە لە شەودا لە هەشتاكان نموونەی ئەم كۆڕەوە مەزنانەن كە دەكرا چەند ساڵێك بە لای كەمی لای سەركردایەتی سیاسی حیزبە كوردیەكان لەو سەردەمی ئیشی لەسەركرابا .

 

سه‌رنجه‌كان

---